Helgafell - 01.10.1946, Síða 132

314
HELGAFELL
aði hana aldrei. Jón fær kraft sinn
í baráttunni gegn ofurmagninu úr
sömu uppsprettunni og íslenzka þjóð-
in sótti hann um aldaraðir: úr frum-
stæðustu þáttum sálarinnar. Styrkur
Jóns og þjóðarinnar í hinum ójafna
leik liggur í einfaldleik sálarinnar og
siðferðilegum þrótti, þ. e. algeru vit-
undarleysi hennar um nokkra sök á
öllum þeim ókjörum, sem yfir dundu.
Hinar þrjár fjarvíddir í beztu per-
sónulýsingum Halldórs Kiljans Lax-
ness, einstaklingurinn — tegundin eða
manngerðin — táknmyndin, skipa
nefndum skáldritum hans meðal
‘helztu skáldrita heimsbókmenntanna.
Til 'hliðsjónar þessu get ég nefnt sem
dæmi Faust Goethes. Það sem gefur
þessu sígilda bókmenntaafreki ekki
aðeins hæð og breidd heldur líka
dýpt eru einmitt hinar þrjár víddir
persónulýsingarinnar. Faust er ein-
staklingur — tegund (þessi vídd þó
óljósust ) og táknmynd. Hann er tákn-
mynd eins höfuðskapgerðaþáttar
þýzku þjóðarinnar: hinnar eilífu leit-
ar og sóknar, sem að vísu hefur orðið
henni tvíeggjað sverð á stundum. Ég
geri hvorugum þeirra Laxness né
Goethe of hátt undir höfði með því
að líkja þessum verkum þeirra saman.
Halldór Kiljan lýkur fslandsklukk-
unni að Hveradölum, Hellisheiði vet-
urinn 1942—43 (í svigum skal þess
getið, að það væri mikill bókmennta-
fræðilegur ávinningur, ef rithöfundar
birtu tíma og stað, sem verk þeirra
eru sköpuð á. Minnumst hér íslend-
ingasagna!). Heimstyrjöld in nýja
hefur náð hámarki sínu. Meðan skáld-
ið skapar verk sitt, leggja árásarveldi
styrjaldarinnar næstum því heila
heimsálfu í áþján og nokkuð af tveim-
ur öðrum. Smáríkin eru ekki aðeins
fjárhagslega rúin inn að skyrtunni,
étin út á vergang, heldur þykist hver
vel sloppinn, sem heldur lífi og lim-
um. Ef grimmdaræði fasismans gagn-
vart minnimáttar þjóðum á þessum
tíma og allt til stríðsloka er haft í
huga, þá stækka fjarvíddir hins tákn-
ræna verks Halldórs Kiljans Lax-
ness. Þá verður skáldsagan stórkost-
legasta stríðsádeilan á árásar- og eyð-
ingaröfl síðustu heimsstyrjaldar, sem
mér er kunnugt um að enn hafi verið
skrifuð. Hvað sem skáldið kann að
hafa hugsað sér við sköpun persón-
unnar, Jón Hreggviðsson, þá er hann
ekki aðeins persónugervingur hins
kúgaða íslenzka almúga heldur og
hinna fótumtroðnu smáþjóða í næsta
vonlítilli baráttu við siðlaust hervald.
Ég vek athygli á því, að ég nota hér
orðið ,,fótumtroðinn“ að nokkru leyti
í bókstaflegri merkingu. Ég vil nefna
eitt dæmi um, hvað táknræna per-
sónu Jóns Hreggviðssonar er alger.
Nasistahervaldið átti í öllum höndum
við smáþjóðir eins og Dani, enda
urðu Danir að hlýða hverri skipun,
sem kom frá Dagmarhúsi, háborg
Þjóðverja í Kaupmannahöfn, alltfrá
því að fóðra hernámsliðið gratís og
borga aðra vöru, sem Þjóðverjum
þóknaðist að veita sér, og upp í rétt-
armorð. Þrátt fyrir þetta tókst ægi-
legasta herveldi sögunnar ekki að sigra
hina illa vopnuðu smáþjóð nema í orði
kveðnu. Hún lagði niður vopn (sem
hún tók reyndar upp aftur), en gafst
aldrei upp. Sjálfsbjargarhvöt hennar
reyndist jafn ósigrandi og hjá Jóni
Hreggviðssyni. Einn hinna aðdáunar-
verðu eiginleika Jóns er sálarró hans
og sálarstyrkur, það að geta skopazt
að kvölurum sínum upp í opið geðið
á þeim. Hversu fruntalega sem Þjóð-