Helgafell - 01.10.1946, Side 140

322
HELGAFELL
verzlunarmáli, ber undir flestum
kringumstæðum að skoða það frem-
ur sem sögu eða vísindi en skáldskap
í þessa orðs fyllstu merkingu. í ís-
landsklukkunni fóru örlög íslands og
örlög Jóns Hreggviðssonar saman.
Eftir þrotlausar hörmungar gengur
Jón Hreggviðsson í lok sögunnar sem
frjáls maður út í hið danska vor —
skilorðsbundið þó. Var það ekki líka
á þann veg, sem íslenzka þjóðin gat
losað sig við verstu klafana ? Mér
virðist örlögum þjóðarinnar með því
að fullu lýst.
Með Hinu ljósa mani hefst harm-
sagan — harmsaga persónanna með
þeim dramatíska þrótti og sálarlegum
átökum, sem einkennir beztu sögur
þeirrar tegundar. Arnas Arnæus
bjargar þjóðinni frá meiri smán og
íslenzkum almúga frá gálganum með
því að dæma lögmanninn, föður kon-
unnar sem hann ann, frá æru og
eignum. Þetta eru mikil og harm-
söguleg örlög. Getur harmsagan risið
hærra eða jafnvel aðeins haldið sinni
hæð við að taka upp þráðinn að nýju
og láta hefndir koma fram ? Það er
hæpið. Jafnvel Halldóri Kiljan Lax-
ness hefur ekki tekizt það. Eldur í
Kaupinhafn ræðir um það, hvernig
danskir einveldisherrar mergsjúga ís-
lendinga til að geta byggt stórar hall-
ir, haldið dýra dansleiki og veizlur
m.eð 200 krásum (?) og gefið drottn-
ingum sínum sjaldgæfustu dýr. Bókin
ræðir líka um baráttu Arnas Arnæus
gegn því að landið verði selt og bar-
áttu hans fyrir því, gegn compagniet
og kansellíinu, að sendar verði brýn-
ustu nauðsynjavörur til landsins. Það
má segja um þessa hlið skáldsögunn-
ar, að hún byggir hér á sögulegum
staðreyndum, enda þótt sagnfræðin sé
hér eins og í fyrri bókunum ,,beygð
undir lögmál skáldverksins", eins og
Kiljan tekur fram aftan á titilblaði
bókarinnar. Þetta er að vísu sjálf-
sagður hlutur, sem ekki ætti að þurfa
að taka fram við bókmenntaþroskaða
þjóð. Á hitt ber frekar að líta, að
rithöfundur er hér, bókmenntafræði-
lega séð, á nokkuð hálli braut, um
leið og hann ræðir beint um stjórn-
málabaráttu einnar þjóðar, jafnvel
þótt hann taki upp hanzkan fyrir sína
eigin kúguðu þjóð. Með því á ég ekki
við, að stjórnmálabarátta þjóðar sé
ekki viðurkennt skáldsöguefni og hafi
ekki oft verið notað, heldur hitt, að
höfundunum verður þá oft á að skipta
persónugerð sögu sinnar í tvennt, ljós-
álfa og dökkálfa, með og móti mál-
staðnum. Sú skipting hefur verið vítt
í heimsbókmenntunum og það ekki
að ástæðulausu, enda hafa góðir rit-
höfundar eins og Halldór Kiljan Lax-
ness yfirleitt forðazt hana, en hennar
gætir að nokkru í þessari síðustu bók
hans, Eldur í Kaupinhafn.
Það sem skeður að öðru leyti í
þessari bók er í fæstum orðum þetta:
Ár eru liðin frá því Hinu ljósa mani
sleppir. Stóra bólan hefur geysað
yfir landið og lagt í gröfina biskup-
inn í Skálholti og lögmanninn, föður
Snæfríðar. Hún er ekki lengur ung
kona ,,'hefur að vísu misst áferð
blómsins — —, en reising hennar
hefur feingið þann myndugleik, sem
hefst þar sem því sérlega sleppir og
hið algilda tekur við“ (bls. 105).
Óvinur Arnas, Jón Marteinsson, hælir
sér af því að hafa tekið upp aftur og
unnið hið svonefnda Bræðratungu-
mál, þar sem Magnús Sigurðsson,
maður Snæfriðar, var dæmdur frá
eignum sínum fyrir aðdróttunarbréf