Helgafell - 01.10.1946, Qupperneq 144

326
HELGAFELL
byggðist. Ég tel, að hann færi gild rök fyrir
því, að það, sem í fornum ritum var kallað
Trölladyngjur, sé það, sem nú kallast Dyngju-
fjöll og Herðubreiðarfjöll. En ég á erfiðara
með að sannfærast um þá skoðun hans, að
öll Trölladyngjugos, sem nefnd eru í annálum,
beri að telja til gosa í Ódáðahrauni. Ólafur
leggur nokkra áherzlu á það, að þegar fleir-
tölumyndin (Trölladyngjur) er notuð, sé
átt við eldstöðvarnar í Ödáðahrauni, en ekki
Trölladyngju á Reykjanesi. En ekki verður
með því sannað, að Trölladyngjugosið 1188
hafi verið í Ódáðahrauni, því sá eini forni
annáll, Skálholtsannáll, er getur þessa goss,
notar einmitt eintölumyndina. En Ólafur hef-
ur, þótt undarlegt megi virðast, aðallega not-
að hina óábyggilegu annálaútgáfu frá 1847,
en ekki hina vönduðu útgáfu Gustav Storms.
Ég sé ekki heldur ástæðu til að ætla, að gos
það, er Gísli biskup Oddsson telur hafa
orðið í Trölladyngju á árunum 1340—'42
hafi verið í Ódáðahrauni fremur en á Reykja-
nesi. Til þess að geta komið sem flestum
Grímsvatnagosum inn á Ódáðahraunssvæðið
heldur Ólafur því fram, að Grímsvötn hafi
aðeins vcrið „þjóðsagnakennd ævintýravötn,
sem áttu sér engan fastan samastað“. Þetta
er ekki alls kostar rétt. Á 16. og 17. öld
hefur mönnum ekki aðeins verið ljóst, að
Grímsvötn voru inni í Vatnajökli, heldur
hafa menn og haft nokkra hugmynd um,
hvar í Vatnajökli þessar eldstöðvar voru.
Það er að öllum Iíkindum rangt hjá Ólafi, að
Grímsvatnaheitið sé ungur tilbúningur í sam-
bandi við þjóðsöguna um Vestfjarða-Grím.
Það mætti þá alveg eins segja, að Grímseyjar-
nafnið væri ungur tilbúningur í sambandi
við þá sögn. Það mun vera Grímsvatnanafnið,
sem hefur haft áhrif á þjóðsöguna en ekki
öfugt. En þótt Ólafur færi helzti mörg gos
á Ódáðahrauns reikning hefur honum á hinn
bóginn sézt yfir gos, sem að öllum líkindum
hafa orðið á Ódáðahraunssvæðinu eða í norð-
anverðum Vatnajökli. Af tíðavísum séra
Þórarins Jónssonar má sjá, að gos hefur orðið
á þessum slóðum 1807. Og veturinn 1711—-
1712 kom stórt hlaup í Jökulsá á Fjöllum,
sem sjálfsagt hefur orsakazt af jarðeldum í
norðanverðiim Vatnajökli.
Ólafur telur, að samband sé milli gosa í
Heklu og gosa á Ódáðahraunssvæðinu, en
ég fæ ekki með bezta vilja séð, að það sé
nokkur flugufótur fyrir þeirri staðhæfingu.
Á eftir gossögumii fylgir allangur kafli um
brennisteinsnám í Þingeyjarsýslu. Þar sem
saga brennisteinsnámsins og brennisteins-
verzlunarinnar er svo ítarlega rakin, hefði
mátt nefna, að til er bréf frá Eiríki 14. Svía-
konungi, dagsett 27. marz 1567 (prentað m. a.
í íslenzka fornbréfasafninu), sem sýnir, að
konungur hafði í hyggju að losa Island undan
dönsku krúnunni. Var þetta aðallega í þeim
tilgangi að komast yfir brennisteinsnámurnar,
en Svíar voru um þetta leyti að lenda í púð-
urhraki sökum brennisteinsskorts. Er þettta
gott dæmi um það, hversu þýðingarmikill
íslenzki brennisteinninn þótti í eina tíð.
I síðari hluta annars bindis og fyrri hluta
þriðja bindis hefur Ólafur safnað tröllasögum
og útilegumanna tengdum Ódáðahrauni, svo
og hrakningasögum og slysfara. Er lengsti
kaflinn um Benedikt Sigurjónsson, sem
þekktari er undir nafninu Fjalla-Bensi. Þar
næst fylgir kafli um eyðibýli, og loks er
síðari hluti þriðja bindis þættir um ferðir
höfundar sjálfs um Ódáðahraun. Ólafur skrif-
ar látlaust og viðfeldið mál, en fremur til-
þrifalítið og verða ferðaþættirnir nokkuð lang-
dregnir á köflum.
Þess skal að Iokum getið, að ritverkið er
vandað að ytri frágangi, bæði um prentun
og band. Prófarkalestur er sæmilegur á sum-
um köflunum, en villur allmargar í öðrum.
Ritvcrkið er prýtt hundruðum Ijósmynda.
Em þær flestar teknar af Edvardi Sigurgeirs-
syni, Stefáni Gunnbirni Egilssyni og höfundi
sjálfum. Þær era margar prýðilega teknar og
prentun á þeim góð, en betra hefði verið að
hafa þær færri og prenta þær sem heilsíðu-
myndir, því ýmsar þeirra njóta sín ekki sem
hálfsíðumyndir. Æskilegt hefði verið að hafa
fleiri kort í þessu ritverki. Það er yfirleitt
galli á flestum íslenzkum ritum jarðfræði- og
landfræðilegs efnis, hversu lítíð þar er af
kortum. Það hefði verið ólíkt þægilegra ó-
kunnugum að fylgjast með í ferðaþáttum
höfundarins ef Ieiðirnar hefðu verið lagðar
inn á kort.
---------Með ritverkinu Ódáðahraun hef-
ur Ólafur Jónsson unnið þrekvirki, sem er
aðdáunarvert, ekki sízt þegar tekið er rillit
til þess, að þetta er tómstundaverk. Nafn
hans verður hér eftir letrað feitum stöfum
í rannsóknarsögu íslenzkra öræfa.
SigurSur Pórarinsson