Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2005, Síða 227

SAMFÉLAGIÐ OG HIÐ YFIRSKILVITLEGA
tólftu aldar gæddu alheiminn aftur vissu ónæmi gagnvart áhrifum mann-
legs hugarástands: samviskubiti, reiði og fögnuði; þeirra mesta og djúp-
stæðasta afrek var að gefa alheimskerfmu aftur sjálfstætt líf. Því heilabrot
platónistanna á tólftu öld um efni eins og heimssálina, sem fengu aukinn
byr litlu síðar þegar arabísk vísindarit fóru að birtast í þýðingum, vísuðu
á náttúruheim sem var ekki lengur spegilmynd þeirra ýfinga sem fýrir-
fundust í mannlegu samfélagid3
Það mætti varpa því fram að breyting á sjálfu hlutverki hins yfirskilvit-
lega væri gegnumgangandi leiðarstef þeirrar nýju skynjunar sem þróað-
ist fram eftir tólftu öld. Svo lengi sem haldið var fast í þá skilgreiningu á
hinu yfirskilvitlega að það væri ekki í neinum skilningi tengt hinum
mannlega hóp, gat einstaklingurinn ekki annað en litið á það sem annað
hvort óviðkomandi flestum viðburðum hans venjulegu tilveru ellegar
eindregið þjakandi. Þetta skýrir þversögnina í þróun kristinna samfélaga
í Vestur-Evrópu á elleftu og tólftu öld.
I vissum skilningi má hér sjá samfélag sem fór að sætta sig við mun ná-
kvæmara og skýrara stigsveldi, greinilega ákvarðað með tilliti til hinna
mismunandi tengsla manna við hið yfirskilvidega. Prestur var hærra sett-
ur en leikmaður því hið helga tilheyrði hans starfssviði en ekki leikmanns-
ins. En til þess að í þessari kröfu um stigsveldi fælist einhver sannfæring,
varð að afmarka hið helga sjálft á mun strangari hátt. Efið illa skilgreinda
en foldgnáa hugtak um hið helga er sniðið vægðarlaust til og verður ekki
annað en stökkpallur (a.m.k. hugsanlegur) klerkaelítunnar upp í valda-
stöður vestræns þjóðfélags. Að baki þessari þróun liggur heil öld af sakra-
mentisguðffæði og látlausum vangaveltum um eðli kvöldmáltíðarsakra-
mentisins.74 Vegur sakramentanna er gerður meiri; en það er afmörkuð og
hnitmiðuð hækkun í tign sem helgast af nánari skilgreiningu á eðli sakra-
mentisins. Þingið í Lateran árið 1215, hið sama og bannaði þátttöku
klerka í skírslunni, staðfesti eðlisbreytingarkenninguna. Þessir tveir úr-
skurðir mynda kjarnann í vissri hugarfarsbreytingu. Leikum var ekki
lengur leyfilegt að búast við því að hin ósegjanlega hátign Guðs gæti
glansað hvenær sem væri í þeirra þágu í dómsmáli; en ef þeir fóru til
kirkju, var víst að brauð og vín mundi umbreytast í líkama Krists. Eða eins
og Braque sagði: „Við setjum okkur lægra takmark- og köllum það ffam-
73 M.D. Chenu, La théologie auXII'eme si'ecle, bls. 19-51, sérstaklega bls. 30: „hugmynd-
in um náttúruna er ótrúlega hnitmiðuð“.
74 Sjá t.d. C. J. de Montelos, Lanfranc et Bérénger, Louvain, 1971.
225