Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Page 55

Georg Lukács og hnignun raunsœisins
sæisins. En það sama verður ekki sagt um bókmenntir þessarar aldar. Þær
einkennast fremur af „ósigri“ raunsæisins en sigri þess. Lukács virðist líta
á Thomas Mann og Solsénytsin sem einu mikilhæfu raunsæishöfunda 20. ald-
ar, nokkurskonar vinjar í eyðimörkinni (af þessu verður ekki séð að hann
hafi lesið Halldór Laxness). En „ósigur“ raunsæisins helzt í hendur við sundr-
ungu heildarinnar og rýrnun þess týpíska, og hver þessara þriggja þátta hefur
áhrif á hina. Og þessar breytingar stafa ekki af einangraðri bókmenntaþróun,
heldur eru þær samtengdar þróun kapítalismans.
Sem aðferð til listrænnar sköpunar felur raunsæið í sér ákveðnar takmark-
anir. Höfundurinn getur ekki ráðskazt með veruleikann að vild sinni. Hann
verður að mestu að halda sig við hlutveruleikann og reyna að umskapa hann
sem týpíska heild. Þarmeð er ekki sagt að öll huglægni sé útilokuð. Einsog
skynjunin byggist listræn sköpun á víxláhrifum frumlags og andlags, súbjekts
og objekts. En um leið og höfundurinn gefst skilyrðislaust upp fyrir hlutveru-
leikanum og flýr inní hugarheim sinn, sem hann getur leikið sér að einsog
honum sýnist, hætta verk hans að vera raunsæ. Lukács hefur aldrei gert ná-
kvæma grein fyrir því hvar skilin liggja á milli þeirra bókmennta sem hann
kallar raunsæjar og hinna, enda enginn hægðarleikur þarsem ótal skáldverk
eru bæði raunsæ og óraunsæ. En mjög vítt er raunsæishugtak hans ekki, þó
innan þess gæti rúmazt jafnólíkir höfundar og Hómer og Balzac. Reyndar er
hugtakið víðara í estetík hans en þegar hann rýnir í einstök bókmenntaverk
eða deilir á módernismann. Þetta stafar af því að í raunvirkri gagnrýni sinni
greinir hann á milli fomraunsæis, borgaralegs raunsæis sem stundum heitir
„der grosse Realismus“ og hægt er að skipta í upplýsingarraunsæi (Realism-
us der Aufklarimg) og krítískt raunsæi, og sósíalísks raunsæis. Lukács hefur
að langmestu leyti fjallað um borgaralegt raunsæi og þá einkum það krítíska,
þ. e. þá höfunda sem eftir stjómarbyltinguna miklu í Frakklandi lenda að ein-
hverju leyti, meðvitað eða ómeðvitað, með eða á móti vilja sínum, í and-
stöðu við samfélagið og þróun þess, lýsa því krítískt á einhvern hátt og án
þeirrar framtíðarbjartsýni sem einkenndi upplýsingarhöfunda 18. aldar.
Andleg stórhveli þessa raunsæis eru Balzac og Tolstoj. Af „minni spámönn-
um“ og dæmigerðum krítískum höfundum sem Lukács hefur fjallað um má
nefna Scott, Dickens, Stendhal, Gogol, Heine, Keller og Thomas Mann. Það
er krítíska raunsæið sem Lukács nefnir oftast og tekur mest mið af þegar
hann ræðir módernismann. Og þá getur raunsæishugtak hans orðið æði
þröngt.
Krítíska raunsæið uppfyllír, sem listræn aðferð, allar þær kröfur sem
245