Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Page 57

Georg Lukács og hnignun raunsœisins
stéttin sem tók völdin, heldur deildi hún þeim með gömlu yfirstéttinni, léns-
aðlinum, og gegnsýrðist af prússneskum, andlýðræðislegum hugsunarhætti
hans. Þýzki borgarinn varð ekki virkur þjóðfélagsmeðlimur (citoyen), held-
ur þegn. Og sameining Þýzkalands var framkvæmd ofanfrá en ekki af fólkinu
sjálfu. Allt þetta hafði afdrifarík áhrif á þýzkar hókmenntir. Og eftir 1848,
þegar lýðræðisvonirnar voru að engu orðnar, þá má segja að afurhaldsöflin
hafi þvingað alla mikilhæfa rithöfunda til samfélagslegs afskiptaleysis, upp-
gjafar eða innri útlegðar. Pólitískt andrúmsloft og skáldskapur hafa áhrif
hvort á annað. En það er skáldskapurinn sem er veikari hliðin í því áhrifa-
sambandi. Pólitískt andrúmsloft getur hæglega kæft allan rismikinn skáld-
skap. Ef við lítum yfir bókmenntasögu Vesturlanda frá upphafi til þessa
dags, þá sjáum við að blómgunarskeið skáldskaparins eru hvorki mörg né
löng.
í augum Lukácsar helzt samfélagslegt afskiptaleysi í hendur við úrkynjun
skáldskaparins, eða: ein af forsendum mikils skáldskapar er samfélagsleg
þátttaka. Með samfélagslegri þátttöku á hann við raunsannan áhuga höfund-
anna á veruleikanum og breytingarmöguleikum hans, að verk þeirra spegli
samsömun þeirra með ákveðnum samfélagshóp, stétt eða jafnvel heilli þjóð,
að þau séu hugmyndalegar sameignir margra manna og bein eða óbein tæki
þeirra í lífs- og hagsmunabaráttu í víðustu merkingu. Þessi þátttaka minnkar
að sjálfsögðu ekki við að höfundurinn vinni samfélagsleg störf á öðrum
sviðum. Og hún minnkar heldur ekki við að höfundurinn taki beina pólitíska
afstöðu. En um leið og pólitískt ástand ógnar henni að einhverju leyti, er
skáldskapurinn í hættu. Lukács segir að allir mestu raunsæishöfundar 19.
aldar hafi verið dæmigerðir samfélagsþátttakendur. En við hnignun borgara-
legs lýðræðis, við auknar stéttaandstæður, við aukna valdbeitingu horgara-
stéttarinnar gegn verkalýðnum og sívaxandi yfirbreiðslutilhneigingar borg-
aralegrar hugmyndafræði, verður eðlileg samfélagsþátttaka manna erfiðari,
og ekki sízt borgaralegra rithöfunda. Þetta er ein af ástæðunum fyrir hnignun
krítíska raunsæisins. Rithöfundurinn einangrast. Hann tekur að líta á hlut-
verk sitt sem hlutverk sérfræðings; það verður sérgrein hans að lýsa samfé-
lagslífi nútímans, „hlutlaust og vísindalega“. En um leið og hann einangrast
glatar hann þeim framtíðarhorfum er hann átti sem virkur samfélagsþátttak-
andi. Afleiðingin verður oft deyfð, níhilismi og „almenn örvæntingarsvart-
sýni“, í einstaka tilfellum mannfyrirlitning.
Krítískar raunsæisbókmenntir 19. aldar eru að meira eða minna leyti
tendensbókmenntir, þ. e. a. s. þær fela í sér ákveðna afstöðu höfundanna til
247