Tímarit Máls og menningar - 01.12.1973, Síða 89

Andmœlarœða
a Staða tvítölunnar var tekin aS
veiklast á 13. og 14. öld. Þá byrjar
tvítalan sem formdeild - þar með
taldar tvítölumyndirnar - að
hverfa, og tekiS er aS nota fleir-
tölumyndir í staSinn.
b Frá því um 1400 - og síSan aftur á
16., 17. og 18. öld gerist algerlega
ólík þróun, þ. e. aS tvítölumyndir
eru notaSar í fleirtölumerkingu.
c Allt um þetta var tvítala notuS rétt
- eSa næstum rétt - fram á 18. öld.
ViS þetta hefir doktorsefni ýmis-
legt aS athuga, eins og síSar verSur
rakiS.
Þegar í upphafi 3. kafla segir dokt-
orsefni, aS þessar athuganir, sem
síSast voru greindar, þurfi nánari
rannsóknar viS og helgar þann kafla
talnanotkun, einkum notkun tvítölu,
í fornöfnum frá upphafi íslenzks
máls fram á 16. og jafnvel 17. öld.
í 1. töflu sinni á bls. 34 kallar hann
eintölu, þ. e. ek, þú o. s. frv. a, tví-
tölu, þ. e. vit, þit o. s. frv. b, en fleir-
tölu, þ. e. vér, þér o. s. frv. c. Hann
telur vafasamt, aS þetta kerfi hafi
nokkru sinni veriS til í íslenzku, og
virSist mér hann hefSi þar mátt
kveSa fastara aS orSi, enda sýnir
hann, aS í elztu kvæSum eru fleirtölu-
myndir notaSar í eintölumerkingu,
shr. bls. 35-37. Doktorsefni slær þó
þann varnagla, aS sum fornkvæSi
kunni aS vera yngri en heimildir
segja, þó aS hann kveSi þaS ýkjur
einar (extreme view), aS þessi kvæSi
sýni aSeins fornafnanotkun frá þeim
tíma, er kvæSin voru skráS, eSa hug-
myndir fólks um þaS, hvernig eldri
notkun hafi veriS. Um þetta atriSi er
ég doktorsefni yfirleitt sammála, en
vil þó skjóta því inn, aS nauSsyn ber
til aS rannsaka forn dróttkvæSi mál-
vísindalega.
Ég hygg því, aS tafla 2 (bls. 34),
þar sem hugtakinu þjóðfélagsafstaða
(social relationship) er skotiS inn,
gefi góSa hugmynd um ástand for-
nafnanotkunar á elzta stigi íslenzk-
unnar, þ. e. aS a (formleg eintala) og
c (formleg fleirtala) geti báSar tákn-
aS eintölu. Praeses telur, aS a sé
venjuleg notkun, en c hefSarnotkun
(honorific), en meS því á hann viS,
aS c sé á þessu skeiSi ekki notaS í
eintölumerkingu nema um þjóShöfS-
ingja, jafnframt því sem skáld noti
fleirtöluformiS um sjálf sig. ViS sjá-
um þannig, aS á elzta stigi íslenzks
máls er komin hreyfing á c.
ÁSur en kemur aS tvítölunni
sjálfri, skulum viS athuga þær tvær
tegundir hefSarnotkunar fleirtölu-
formsins, sem doktorsefni minnist á:
fleirtölu um þjóðhöfðingja og fleir-
tölu urn skáld (höfunda).
Fleirtala um þjóðhöfðingja kemur,
eins og áSur er sagt, fyrir í fornkvæS-
um. En síSar - t. d. í konungasögum
og íslendingasögum — tekur sams
konar hefSarfleirtala aS ná til fleiri
„ríkra persóna“, eins og höfundur
295