Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Síða 55

Hugmyndafradi vísindanna
Niels Bohr og Linus Pauling, gengu fram fyrir skjöldu til að hafa áhrif á
beitingu kjarnorkunnar, og tóku þannig ábyrgð á samfélagslegum afleiðing-
um þeirra uppgötvana sem eðlisfræðin hafði gert. Þannig varð til fyrsti
vísirinn að samfélagsvitund og ábyrgð vísindanna sem hefur lengst af farið
vaxandi síðan, enda er hún öðrum þræði óhjákvæmilegt svar vísindanna við
því hvernig viðhorf almennings til vísinda hlutu að breytast.
Það fór sem oftar að sjaldan er ein báran stök. I kjölfar kjarnasprengj-
unnar fór að bera á ýmsum öðrum skemmdum eða bragðvondum ávöxtum í
garði vísinda og tækni, innan um hina óskemmdu sem héldu áfram að vaxa
eins og áður. Mengun gerðist æ áleitnari í iðnríkjum Vesturlanda, ekki síst
frá verksmiðjum þar sem beitt var nýjustu og öflugustu aðferðum vísinda og
tækni. Efnafræði og öðrum vísindum nútímans var beitt með nýjum og
vafasömum hætti í Víetnamstríðinu og víðar (eiturefnahernaður). Með
framförum vísinda og tækni margfölduðust efnisleg umsvif manna og hvers
kyns efnisneysla, og afleiðingin varð sýnileg auðlindaþurrð, sem gerði einna
fyrst vart við sig í olíumálum en síðan í ýmsum öðrum jarðefnum og
náttúruauðlindum. A hinn bóginn gekk brösulega að beita vísindum og
tækni til að draga úr hungri og fátækt sem blasa enn við meirihluta
mannkynsins. Hefur margt af því sem hér var talið verið kallað einu nafni
vistkreppa (ecocrisis) og má m.a. rekja til hennar ýmsan þann vanda sem
brennur á okkur Islendingum á síðustu árum.5) Samhliða framförum lækna-
vísindanna hefur orðið ómennsk tæknivæðing í heilbrigðismálum, firring
heilbrigðisstétta fer versnandi og upp koma viðkvæmar spurningar um
líknardauða o.fl. af því tagi. í líffræði hafa hugmyndir um svokallaða
erfðaverkfrœði (genetic engineering) vakið bæði umræður og deilur. Er
athyglisvert að líffræðingar tóku það upp hjá sjálfum sér að reisa skorður
við rannsóknum í þessari nýju „verkfræði", og voru þá minnugir þeirrar
martraðar sem kjarnorkan hafði valdið eðlisfræðingum. Af vettvangi fé-
lagsvísindanna má nefna hatrammar deilur sálfræðinga, einkum í Bandaríkj-
unum, um greindarvísitölu og gildi hennar, en þær deilur varða mjög ýmis
þjóðfélagsmál svo sem stéttaskiptingu, kynþáttamál, skólamál o.s.frv. Jafn-
framt öllu þessu hefur hraði, streita og aðrir fylgifiskar stórborgarlífsins,
sem og tæknivæðing á öllum sviðum, vakið með ýmsum efasemdir um það
að vísindi og tækni leiði í raun og veru til farsældar þegar til lengdar lætur.
Auk breyttra viðhorfa innan vísindanna sjálfra, í þrengsta skilningi þess
orðs, og afdrifaríkra breytinga í víxlverkunum þeirra við samfélagið, vil ég
nefna hér sérstaklega þátt vísindasögunnar í því að orðin „hugmyndafræði
vísindanna" láta ekki eins illa í eyrum og þau hefðu gert fyrir nokkrum
áratugum. A þessari öld hefur semsé blómstrað með mönnum sívaxandi
áhugi á sögu vísindanna, sem er nú sjálfstæð fræðigrein og talsvert áhrifa-
173