Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 67

Hugmyndafraði vísindanna
rökfræði og heimspeki og ýmsu öðru er sé algerlega ofvaxið þeirra
skilningi‘. En rétt eins og náttúran hefur gefið þeim, ekki síður en
heimspekingunum, augu til að sjá hvernig hún starfar, þá vil ég koma
þeim í skilning um að hún hefur líka gefið þeim heila sem er fær um að
brjóta það til mergjar og skilja það.'fc)
Ef það er rétt sem margir halda, þar á meðal breski eðlisfræðingurinn og
rithöfundurinn C.P. Snow l7), að raunvísindi og mannhyggja séu orðin að
einhvers konar andstæðum pólum nú á dögum, þá hefur vissulega margt
breyst frá því sem Galíleó hafði að leiðarljósi í störfum sínum. Ef rétt væri
mætti kannski fara að tala um eins konar firringu vísindanna, þ.e. að
vísindin hafi fjarlægst uppruna sinn og upphaflegan tilgang svo mjög að
jaðri við gleymsku. Eg fyrir mína parta vona að minnsta kosti að svo slæmt
sé ástandið ekki orðið, heldur verði enn aftur snúið og raunar megi greina
merki slíks afturhvarfs nú þegar. En hvað sem því líður vænti ég að flestir
samsinni því að vissulega sé þörf á að staldra við, athuga sinn gang og ræða
þessi mál af alvöru.
Og í þeim anda er allur textinn hér á undan tekinn saman. Honum hefur
aldrei verið ætlað að verða nein tæmandi úttekt á hugmyndafræði vísinda
heldur er eingöngu um að ræða einstök atriði sem hafa leitað á mig á
undanförnum árum í kennslu og í fræðastörfum sem hafa á þeim tíma
einkum snúist um sögu vísindanna. Hefði ég ætlað mér að semja tæmandi
yfirlit væri hætt við að ég lenti í mótsögn við sjálfan mig: Ef ég hefði fram að
færa einhverja eina og sanna endanlega forskrift að hugmyndafræði vísinda
hefði ég um leið skilgreint hvað er vísindi en það tel ég ókleift eins og fyrr er
sagt.
Hvert stefnir?
Ég hef oftar en einu sinni ýjað að því í þessum texta að hugmyndafræði
vísindanna hafi verið síbreytileg gegnum tíðina. I framhaldi af því er
vitaskuld freistandi að velta því fyrir sér hvert þróunin muni stefna á næstu
árum eða jafnvel áratugum. Með því að spádómar raunvísindamanna þurfa
sosum ekki alltaf að rætast ætla ég að gerast svo djarfur að fara nokkrum
orðum um þetta efni.
Ein er sú staðreynd af efnislegum toga spunnin sem ég hygg að muni ráða
meiru um þróun vísinda á næstu áratugum en flestar aðrar. Þar á ég við
auðlindaþurrðina eða vistkreppuna sem ég gat um í upphafi máls og hefur
bæði bein áhrif á fjármagn til vísindaiðkana og óbein áhrif á viðfang vísinda
vegna þess hvernig hún verkar á samfélagið í heild. Jafnframt þessum
tmm v
185