Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 7

Gunnar Karlsson
Ádrepur
Hundraðogellefta meðferð á Marx
Það er ekki oft sem íslenskir mannvísindamenn fjalla um algerlega óíslensk efni,
síst margir í hóp. Þess vegna er greinaflokkurinn um heimspeki Karls Marx í
síðasta hefti Tímaritsins kærkomin tilbreyting. Þegar svona lagað gerist fer
mann að langa til að hóa í lætin, eins og karl nokkur sagði þegar hann heyrði í
fyrsta sinn margraddaðan söng. Tilefni til þess finn ég í tveim greinum í
flokknum, Hvernig skapast stéttarvitund? eftir Auði Styrkársdóttur og Saga og
form. Um marxisma og bókmenntafr<ebi eftir Halldór Guðmundsson. Mér
finnst báðir þessir höfundar gera fræðum Marx rangt til, þó á ólíkan hátt sé.
Skiljið mig samt ekki svo að ég þykist vera að leiðrétta marxisma þeirra Auðar
og Halldórs. Til þess hef ég hvorki getu né löngun. Eg finn ekki til neinnar
skyldutilfinningar að vera ævinlega sammála Karli Marx, en mér finnst margt
sem eftir honum er haft gefa alveg óviðjafnanlega innsýn í mannlegt samfélag, sé
hæfilega með það farið.
Fyrst skulum við líta á grein Auðar. Hún þykist finna þrjár ósamrýmanlegar
skoðanir hjá Marx á því hvernig verkalýður öðlast stéttarvitund og byltingar-
hug. I fyrsta lagi er sú skoðun að kapítalískir framleiðsluhættir leiði sjálfir til
eigin falls og þjóðfélagsbyltingar. Þessi skoðun, segir Auður, „er býsna
ófullnægjandi og í eðli sínu nauðhyggja" (bls. 142). I öðru lagi er firringarkenn-
ingin sem segir að arðrán og kúgun kapítalismans dyljist verkalýðnum, og á
meðan gerir hann auðvitað enga byltingu, dettur það ekki einu sinni í hug. Og í
þriðja lagi gerir Marx ráð fyrir að fólk geti með hugsun sinni orðið fulltrúar og
málsvarar ákveðinnar stéttar, það sé hægt að verða kommúnisti með því að
íhuga lífsskilyrði öreigastéttarinnar. Þessum þrem sjónarmiðum tengir Auður
svo tvær pólitískar stefnur sem sósíalistar hafa stundum togast á um. Trú á
forystuhlutverk verkalýðsfélaga leiðir af fyrsttalda sjónarmiðinu. Leninískar
hugmyndir um forystuhlutverk Flokksins tengjast hinum tveimur. (Eg sé ekki
með vissu hvort Auður vill tengja þessa stefnu fremur öðru sjónarmiðinu en
hinu, en mér virðist ljóst að hún hljóti að eiga jafnvel við þau bæði, enda sé ég
ekki að þau séu ósamrýmanleg eins og Auður vill vera láta.)
Raunar þarf ekki að koma á óvart þótt finna megi nokkra þversögn í hugsun
Marx þar sem annað sjónarmiðið felur í sér nauðhyggju en hitt trú á framtak
manna og vilja. En sú þversögn er bara sameiginleg okkur öllum. Við gerum að
237