Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 83

Um þjóðareinkenni í myndlist
skólum. Hið misskilda frelsi hefur orðið listunum að fótakefli, og ekki
bara þeim heldur menningunni almennt séð. Misskilningurinn hefur þó
haft afdrifaríkastar afleiðingar fyrir listirnar, vegna þess að þær eru
sprottnar af bælingu, þrýstingi, samþjöppun, fjötrum, en síðan framrás.
Ef ekkert af þessu væri fyrir í huga listamannsins væri útkoman eintómt
bull, hindrunarlaust og formlaust. Listaverkið er ekki frelsi heldur
frelsisþrá hugar sem er þrælbundinn af formhugsun og lista- og menn-
ingarhefð. Formin eru af frostheimi.
Þá eru skáldin helköldust þegar þau yrkja heitustu ástarljóðin. Aðeins
listamaðurinn finnur helkuldann sem er samfara listsköpun. Aftur á
móti er hlýleiki í huga handverksmannsins. Æðri list er hlutlaus og köld
og hún tignar ekki heldur vekur tignun. Slík list verður sjaldan ástfólgin,
hún á ekkert skylt við minningar manna frá góðum stundum, eins og
kannski málverk handverksmannsins af fjallinu heima sem minnir aðeins
fáa á lautir og dældir og kannski æskuárin. En málverkið af fjallinu
heima er ekki listaverk, heldur aðeins hlutur tengdur minningu. Æðri
myndlist vekur ekki minningatengsl og margir geta því notið hennar.
Myndlist er ekki einvörðungu byggð á litum og formum. Að vísu er
myndlistin hún sjálf og eðli hennar eðli efniviðarins sem hún notar, en
þroski myndlistar er undir því kominn hvort fyrir eru hjá þjóðinni
önnur viðhorf til hins myndræna gildis umhverfisins en þau sem tilfinn-
ingarnar vekja hverju sinni. Andlegt líf myndlistarinnar er ekki síst háð
því hvort fjallað hefur verið um hana í orðum, hvort ljóðlistin í landinu
sé myndræn eða huglæg, hvort bókmenntirnar séu formrænar, en ekki
aðeins lýsing á ytri atburðum, eða hafi fengist að einhverju leyti við ekki
aðeins frásögnina heldur líka við formvanda eða gerð til að mynda
skáldsögunnar. Listformið og jafnvel listin er dregin í efa, talin vera
dauð, og þá er leitað að upprisu í nýju formi. En mestu máli skiptir þó
myndlistina, og um leið líf þjóða, að hugsuðir hafi leitt hugann að
inntaki hennar, tengslum hennar við innri byggingu verundarinnar,
sjálfsins, og samband hinnar innri byggingar við hinn ytri heim sem við
sjáum og þreifum á. Eða farið er enn lengra og hugsuðurinn kannar þann
stað sem er handan við allt, þann stað sem er eyðilegri en tómið og
dimman, þar sem andinn svífur yfir vötnunum ef svo mætti segja. En
venjulega er slíkt ekki á færi hugsuðarins nema hugsuðurinn sé um leið
listamaður og það ekki að smærri endanum, heldur hinum sem óttast
ekki að niðurstaðan verði óþægileg.
I trúarritum er sköpuninni lýst með svipuðum hætti. Og sérhver
313