Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 41

Ég var í miklum vanda staddur
sem óhægt er um aðgang að; — því lög tilverunnar eru á endanum
óskiljanleg. En hvað er það „á þessari stundu og við þessar aðstæður“
sem gerir slíkar tilvistarspurningar svo kvalafullar?
Hér verður að líta aftur til þeirrar þjóðfélagsfirringar sem getið var í
tengslum við tungumálið. I kjölfar kapítalisma, tækniþróunar og örs
vaxtar stórborga rofna smám saman lífræn tengsl mannverunnar við
framleiðsluna og í víðari skilningi við umhverfið í heild. Það verður
dagleg reynsla einstaklingsins að skynja gjá á milli sjálfs sín og hins ytri
veruleika. Sá veruleiki einkennist jafnframt af ört vaxandi hraða,
vélvæðingu, vísindum sem krefjast æ meiri sérþekkingar og örum breyt-
ingum á öllum sviðum þjóðlífs, breytingum sem einstaklingurinn hvorki
skilur til fulls né hefur heildarsýn yfir. Ein afleiðing þessa í bók-
menntum er hin fyrrnefnda tortryggni módernista gagnvart hverri mynd
af veruleikanum sem ekki berst um hina takmörkuðu skynjun einstakl-
ings og mótast af vitund hans. I stað þess að fjalla beinlínis um hinn ytri
veruleika sem áður var talinn sammannlegur og ótvíræður, beinist
athygli módernista æ meir inn á við, að veru vitundarinnar, hugsanalífi
mannsins, sem á æ erfiðara með „að sameinast hlutveruleikanum í
viðleitni sinni við að afhjúpa hann.“ (Páll Skúlason, 601)
Kafka kunni vel að meta sögur Charles Dickens og kvaðst dást að
honum „Vegna þess hve góð tök hann hefur á hlutunum. Vegna
jafnvægisins sem hann skapar á milli hins ytra og hins innra. Vegna
hinnar snilldarlegu og þó mjög svo einföldu framsetningar á víxlverkun-
um milli veraldarinnar og sjálfsins." En Kafka bætir seinna við: „Spenn-
an milli hinnar huglægu veraldar sjálfsins og hins hlutlæga ytri veruleika,
milli mannverunnar og tímans, er höfuðvandamál allrar listar.“14 Þarna
tel ég að megi finna ástæðuna fyrir því að Kafka gat ekki og vildi ekki
skrifa eins og Dickens (skynja má áhrif frá Dickens í fyrstu skáldsögu
Kafka, Ameríku, en þó er alveg ljóst í þeirri bók að hann stefnir hraðbyri
burt frá raunsæisstefnunni). Tengslin milli veraldarinnar og sjálfsins hafa
tekið stakkaskiptum. Ymsir hafa jafnvel litið svo á að vera vitundarinnar
klofni svo að segja frá hlutveruleikanum. Kierkegaard (sem vel að
merkja var einn af eftirlætishöfundum Kafka) hafði sett fram hugmyndir
í þá veru þegar um miðja 19. öld. I verkum Kafka er einmitt oft fyrir að
finna ráðvillta, einangraða vitund sem stendur skilningsvana gagnvart
ógnvekjandi veruleika.
Það er við slíkar aðstæður sem þær heimspekilegu tilvistarspurningar
sem ég vitnaði til vekja sársauka og örvæntingu. Þá er sem hin óskiljan-
271