Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 10

Timarit Máls og menningar
markaðra en svo að það sé einhver allra frjósamasta hugmynd sem hefur komið
fram í þjóðfélagsfræðum. Um það get ég kallað til vitnis breska sagnfræðinginn
Eric J. Hobsbawm, einn af þeim samtímamönnum okkar sem mest og best hafa
notað kenningar Marx í eigin rannsóknum: „Sú hugmynd Marx sem mest áhrif
hefur haft í sagnfræði og félagsvísindum yfirleitt er næstum örugglega hug-
myndin um grunn og yfirbyggingu, þ. e. a. s. líkan hans af þjóðfélagi settu
saman af ólíkum „lögum" sem orka hvert á annað.“ (Grein Hobsbawm, Karl
Marx’s Contribution to Historiography, í safnritinu Ideology in Social Science
(London 1972), 272.) Þessi lög eru mikilvægur hluti af því hugtakakerfi sem ég
talaði um áðan að hjálpaði okkur að hugsa skynsamlega um þjóðfélagsmál. Hitt
er vélræn notkun á Marx að slá því föstu að áhrif grunnsins á yfirbygginguna
séu endilega eins ríkjandi og hann lét stundum í veðri vaka. Það segir Hobs-
bawm líka: „Við þurfum ekki að fallast á hvernig Marx tók annað lagið fram
yfir hitt eða hvernig hann taldi að þau hefðu áhrif (að svo miklu leyti sem hann
fjallaði um það) til þess að hafa gagn að líkaninu í heild.“ (Sama rit, 272—73.)
Halldór Guðmundsson er að sjálfsögðu ekki einn um að gera lítið úr
hugmynd Marx um grunn og yfirbyggingu. Hún hefur að undanförnu sætt
bæði tómlæti og gagnrýni meðal fólks sem kallar sig marxista. Eg ímynda mér
að það stafi mest af misskilningi. Annars vegar þeim að með því að fallast á
lagskiptingarlíkanið hafa margir þóst gangast undir einhvers konar efnahagslega
nauðhyggju sem rekst á ýmislegt sem við viljum trúa að sé rétt. Þetta sjónarmið
þykist ég vera búinn að afgreiða hér á undan. Hins vegar hafa sumir þóst þurfa
að koma öllum hugsanlegum fyrirbærum sem snerta þjóðfélagsumræðu fyrir
annað hvort í grunni eða yfirbyggingu og leiðst þannig út í ófrjóa flokkunariðju.
Eg bý ekki yfir einhlítri lausn á því hvað Marx meinti nákvæmlega með
hugtökunum grunnur og yfirbygging, og ekki kæmi mér á óvart þótt finna
mætti vott af ósamræmi hjá honum um það. En mér finnst sniðugastur sá
skilningur sem ku koma fram á einum stað í Grundrisse að þjóðfélag sam-
anstandi alls ekki af einstaklingum heldur tengslum milli einstaklinga. í sam-
ræmi við þetta er lagskipt þjóðfélagslíkan Marx fyrst og fremst sett saman af því
sem hann kallaði á þýsku Verhaltnisse og þýðendur á íslensku hafa venjulega
kallað afstxður. (Oftast mætti nota orðið tengsl í staðinn en ekki alltaf;
tengslaleysi milli persóna væri t. d. afstœða.) Grunnur þjóðfélagsins er gerður af
því sem Marx kallaði framleiðsluafstæður en yfirbyggingin fyrst og fremst úr
lagalegum og pólitískum afstæðum. Raunveruleg yfirráð lénsherra yfir jörð eða
kapítalista yfir verksmiðju eru framleiðsluafstæður; lögin sem segja að eignar-
rétturinn sé friðhelgur birta yfirbyggingarafstæður. „I framhaldi af því, en
kannski án beinnar heimildar frá Marx sjálfum, liggur nærri að segja að
hugmyndir sem réttlæta og verja ákveðnar framleiðsluafstæður teljist líka til
yfirbyggingarinnar. Þá er skammt í að hugmyndafræði sem kemur fram í
bókmenntum fái rúm þar líka. En nú kemur Halldór Guðmundsson og segir að
bókmenntir séu óaðskiljanleg eining innihalds og forms, og við hljótum að
240