Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 48

Tímarit Máls og menningar
Kunnustu verk Halldórs Laxness voru á sínum tíma býsna illkvittin en
þykja nú sárasaklaus meðal íhaldssinnaðra bókmenntamanna. Helst að
Atómstöðin nái enn inn að beini (enda talin slælegt listaverk). Aft-
urhaldssamir bókmenntafræðingar taka jafnvel eins rammpólitískan rit-
höfund og Brecht, berstrípa hann af öllum þjóðfélagslegum boðskap og
setja hann á stall sem fagurfræðilegan skrautmun.20 Því er engin furða að
Kafka skipi meinlausan heiðurssess í bókmenntastofnun Vesturlanda.
Þetta er á sinn hátt mikill skaði, því í eðli sínu eru verk hans bækur sem
„bíta mann og stinga“, í þeim má heyra eina ónotalegustu samviskuraust
höfundar á okkar tímum.
Flestar túlkanir á verkum hans komast fremur auðveldlega hjá því að
hlýða á þessa raust. Þær finna sjálfum sér og lesendunum þægilega leið
að Kafka. Þetta gildir einnig um umfjöllun mína hér að framan sem
drepur á existensíalíska hlið Kafka, tilvistarvandamál í verkum hans. Ef
til vill er hún upplýsandi fyrir einhvern sem ekki þekkir Kafka vel, en í
henni felst viss einföldun og blekking. I fyrsta lagi er hún afar takmörk-
uð, bæði í lengd og efnismeðferð; hún lætur margt óskýrt. I öðru lagi
segir hún ekki hvers vegna Kafka er svo áríðandi höfundur.
Þetta eru gallar á flestum einstökum túlkunum á Kafka (og verður víst
aldrei komist fyrir þann fyrrnefnda). Sem hrópandi dæmi um þetta má
nefna ævisagnatúlkanir. Menn hafa þóst finna ýmislegt í lífsaðstæðum
Kafka sem orðið hafi umfjöllunarefni í verkum hans, sérstaklega fyrr-
nefnt samband hans við Felice Bauer og þó enn frekar ævilanga
„baráttu“ hans við athafnasaman en ástlítinn föður. Telja sumir þetta
sannað með þessum orðum Kafka í Bréfi tilföðurins: „Verk mín fjölluðu
um þig . . .“2I — Vissulega sakar ekki að kunna skil á ævisögu Kafka, en
það er af og frá að láta hana skyggja á samtal okkar við verk hans; sjá
e. t. v. í þeim persónulegan vitnisburð um hrjáða tilveru tékknesks
gyðings snemma á öldinni og gleyma því að þau leggja kvöð á okkur,
gera tilkall til okkar í nútímanum. Mér finnst ekki hægt að segja skilið
við Kafka án þess að kanna, frá mínum bæjardyrum, hver kvöð þessi er.
„Margt bendir til að veröld embættismannanna og veröld feðranna sé
ein og hin sama í augum Kafka,“ segir Walter Benjamin22 og með þessu
innsæi sínu má segja að hann hefji verk Kafka upp úr ævisögu höfundar
og í þjóðfélagslegt samhengi þeirra. Þar skulum við skoða þau örlítið
betur, því Kafka hefur mikið að segja um hvað það er að lifa sem mannvera
á okkar tímum, sem þegn tuttugustu aldarinnar. — Feðurnir í „Dómnum“
og „Hamskiptunum“ gegna svipuðu hlutverki og embættismennirnir í hinu
278