Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Blaðsíða 34

Tímarit Máls og menningar
skóg burt frá öllum mönnum, eins og sjálfsmorð, bókin verður að
vera öxin á freðið hafið í okkur.1
Eftir þessa ástríðufullu lífsjátningu um bókmenntir hlýtur lesandinn
að spyrja hvort verkum þeim sem Kafka skrifaði „í neyð“ hafi verið
ætlað að færa honum hamingju. Þessu er erfitt að svara. Víst er að Kafka
var ekki hamingjusamur maður í neinum einföldum eða hefðbundnum
skilningi þess orðs. Lesandi skynjar að baki verka hans djúpar og óræðar
kenndir, einkum eftir þau þáttaskil sem verða á ferli hans með sögunni
„Dómurinn“ sem skrifuð er 1912. Fram að þeim tíma höfðu sögur hans
mótast af leit og fangbrögðum við ríkjandi hefð, þótt síðari einkenni
megi einnig finna. En að „Dómnum“ afloknum hafði Kafka náð áttum
og öll verk hans eftir það eru mörkuð örvæntingarfullri og miskunnar-
lausri leit að sannleika, sönnum lífsmáta, sem hjá Kafka virðist oft birtast
í hugtakinu „frelsi“.
Kafka og Brecht
Um leið og velta má fyrir sér hversu djarft kann að vera að nota orð eins
og „sannleikur" og „frelsi“ á tímum sem einkennast ekki hvað síst af
misnotkun og nauðgun þessara hugtaka, minnist maður þess að Bertolt
Brecht leit á sannleikann sem æðsta leiðarljós rithöfundarins. Er eitt-
hvert gagn í að skoða þá saman þessa ólíku menn sem margir telja
fremstu höfunda aldarinnar á þýska tungu? Algengt er að bera Kafka
saman við Camus, Beckett eða aðra höfunda kennda við existensíalisma,
en ég vil freista hins fyrrnefnda samanburðar.
Leikhús Brechts er einna kunnast fyrir framandleika þann sem hann
skapar í framsetningu verka sinna (,,Verfremdungseffekt“). Ahorfend-
um skal haldið í vissri fjarlægð svo þeir nemi leikinn af gaumgæfni, en
gleymi sér ekki í hrífandi atburðarás. Slíkan framandleika má iðulega
skynja hjá Kafka; hann byggir inn í verk sín eitthvað sem er á skjön við
það sem lesandi telur rökrétt í raunheimi okkar. Ef Kafka kærir sig um
tekst honum auðveldlega að vekja samúð okkar en hann hamlar gegn því
að við tökum beinlínis þátt í leiknum. Margar atburðalýsingar hans
virðast hreinlega bregða upp leiksviðsmynd sem lesandi er áhorfandi að
— umhverfi og hreyfingum lýst í smáatriðum, en allt er þó með
annarlegum brag. Fjölmörg dæmi þessa má finna í þekktasta verki
Kafka, Réttarhöldunum, sem í ár kemur út á íslensku (hjá Menning-
264