Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Page 37

Ég var í miklum vanda staddur
finna megi „kafkaeskar“ eigindir í verkum Svövu. Svo ég sleppi áhrifatali
en hætti mér enn lengra út á ís samanburðarins, þá minna upphafsorðin í
„Brúnni“ eftir Kafka („Eg var stjarfur og kaldur, ég var brú . . .“) mig
dálítið á Stein Steinarr (sbr. „Eg var drúpandi höfuð,/ég var dimmblátt
auga,/ . . ,“8) Kafka er gjarnan álitinn einn af frumherjum existensíalisma
í bókmenntum, og gegnir ekki Steinn Steinarr svipuðu hlutverki á
Islandi?9 Auðvitað eru þetta um margt ólíkir höfundar, en líkir og ólíkir
á þann veg að ég hygg að samanburður gæti orðið frjósamur, einkum þó
kannski hvað varðar afstöðuna til tungumálsins. Stundum finnst mér að
hér gæti Steinn verið að mæla fyrir munn þeirra beggja:
Ut í veröld heimskunnar,
út í veröld ofbeldisins,
út í veröld dauðans
sendi ég hugsun mína
íklædda dularfullum,
óskiljanlegum
orðum.10
Kafka og mál módernismans
Hvers vegna skyldi höfundur vilja senda dularfull orð út í heiminn? Hér
er ekki úr vegi að minnast lítillega á andóf það gegn fyrri bók-
menntahefð sem módernisminn hefur í för með sér. I bók sinni Le
Degré Zéro de L’Ecriture heldur Roland Barthes því fram að bylting
módernismans hefjist á sjötta áratugi síðustu aldar og birtist gleggst í
nýju viðhorfi til tungumáls bókmenntanna; frá og með Flaubert snúist
bókmenntir um þann vanda sem felst í notkun tungumálsins." Þjóðfé-
lagsástæður fyrir þessu telur hann vera öra fólksfjölgun í Evrópu, ris
nútíma kapítalisma og myndun andstæðra þjóðfélagsstétta (60). Hið
hefðbundna tungumál bókmenntanna var einungis fagurfræðilegt
afbrigði þess máls sem viðgengst á öðrum sviðum þjóðlífsins. Bók-
menntirnar treystu á tungumálið sem tæki til að benda á tiltekin
fyrirbæri eða aðstæður í þjóðlífinu og mannlega skynjun á þeim.
Tungumálið var „gagnsætt“, það bjó yfir einhlítri skírskotun til „raun-
veruleikans“, reyndi að endurspegla hann á tiltölulega sjálfvirkan hátt.
Jafnframt verður það sefandi miðill fyrir lesandann, styrkir trú hans á
267