Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 69

69
stjórinn. Þeir festa öngul, sem hangir á enda snúru, í hempu séra Helga og
hafa nú aftur „fullt vald á hverju spori“ hans (360).
Sennilega hefði það verið of byltingarkennt fyrir Sigurð Nordal að láta
höfundinn standa uppi valdalausan í lok leiks. Í verki ítalska leikskáldsins,
Luigis Pirandello (1867–1936), frá árinu 1921, Sex persónur leita höfundar
(Sei personaggi in cerca d’autore), er óvissan um það hver lýtur hverjum í
lok verks alger. Líklegt er að Nordal sæki efnistök að einhverju leyti til
þessa leikrits en það var sýnt hjá Leikfélagi Reykjavíkur árið 1926.53 En
þrátt fyrir endinn er augljóst að í verkinu felst uppreisn gegn mörgum
þeim viðhorfum sem Sigurður hafði haldið fram um langt árabil, þar á
meðal ævisögulegu rannsóknaraðferðinni. Sjálfur staðfestir hann í leik-
ritinu að uppreisnarandi aðalpersónunnar sé frá höfundinum kominn. Í
eftirmála rituðum við útgáfu verksins árið 1946 kemur fram að nafni höf-
undar var haldið leyndu þegar Leikfélag Reykjavíkur frumsýndi verkið
haustið 1945.54 Það gefur til kynna að Sigurði hafi fundist uppreisnarand-
inn í því fullmikill. Í eftirmálanum er eins og Sigurður dragi úr þessu en
hann segir að sér hafi þótt fróðlegra „að þessi tilraun skyldi hvorki gjalda
né njóta neins annars, sem eg hafði gert, heldur vera alveg upp á sjálfa sig
komin og dæmd af sem mestu hlutleysi“.55 Sigurður hefur líklega verið sér
meðvitandi um að áhorfendum myndi þykja verkið skjóta skökku við þær
hugmyndir sem rithöfundurinn, fræðimaðurinn og menningarfrömuður-
inn Nordal hafði fram að þessu haldið á lofti.
Ritunartími Uppstigningar er hnýsilegur. Hvers vegna ákveður Nordal,
einmitt á þessari stundu, að skrifa verk af þessu tagi? Hugsanlega hefur
það eitthvað að segja að söguleg tímamót eru nýlega um garð gengin.
Verkið endurspeglar vissulega á sinn hátt stríðslokin í maí 1945. Kannski
53 Árni Ibsen hefur bent á tengsl á milli verkanna. Sjá Árna Ibsen, „Frá stríðslokum til
viðreisnarára“, Íslensk bókmenntasaga, V. b., Reykjavík: Mál og menning, 2006, bls.
207–227, hér bls. 214. Jón Karl Helgason ræðir einnig tengslin á milli verkanna í
áðurnefndri grein. Sjá Jón Karl Helgason, „„Þú talar eins og bók, drengur“. Tilraun
um meðvitaðan skáldskap“, bls. 93. Hann tengir verkið einnig við önnur módernísk
verk höfunda á borð við James Joyce, Thornton Wilder og Bertolt Brecht.
54 Sigurður Nordal, „Að leikslokum“, List og lífsskoðun I, bls. 363.
55 Sama heimild, bls. 363. Í Íslenskri bókmenntasögu dregur Árni Ibsen þá ályktun af
eftirmálanum að leikritið hafi verið sviðsett að Sigurði fornspurðum en það er
hæpið í ljósi orða hans hér að ofan. Að auki kemur fram í klausu sem Árni vitnar
til að Sigurður ræddi einstök atriði í verkinu við tvo leikara Leikfélagsins, Lárus
Pálsson og Arndísi Björnsdóttur. Samráð og einhver samvinna hefur því átt sér stað
á milli leikskálds og leikhúss.
VAKA OG VAKI , UPPRISA OG UPPREISN