Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 94

94
hins vegar komið annað hljóð í strokkinn að því er virðist. Það er ekki
mikið háð að finna í þeirri skoðun hans að „viska náttúrunnar“ hafi séð
til þess að samræmi sé í skynjunum okkar. Steinlím náttúrunnar, þ.e. þau
lögmál hugsunarinnar sem skapa samræmda skynjun og hugsun okkar, eru
huglæg að vísu, en þau spretta af náttúrunnar hendi og því er það okkur
náttúrulegt að treysta þeim ferlum sem við höfum ítrekað reynslu af.10
Nánari greining á viðhorfi Humes til markhyggju má bíða um stund.11
Skoðum aðeins nánar þá hugmynd sem nefnd var hér að ofan um að hægt
sé að túlka náttúruna sem tilgangshlaðna. önnur leið til þess að orða þessa
hugmynd er að ræða um „heimsfræðilegar ástæður“ þegar ferli og atvik í
heiminum eru útskýrð.
Í heimspekisögunni þekkjum við helst dæmi þar sem þessar ástæður eru
einnig ástæður Guðs bæði í sköpunarverkinu, og með sköpuninni sjálfri,
en það er ekki nauðsynlega sú leið sem þarf að vera valin. Hér er heldur
ekki verið að segja að heimsfræðilegar ástæður séu nauðsynlega andstæð-
ar guðlegum ástæðum. Þær mega tilheyra Guði í einhverjum skilningi,
ef menn óska þess. Með því að tala um heimsfræðilegar ástæður, í þeim
skilningi sem verður rakinn hér að neðan, er hins vegar gerð tilraun til að
útskýra heiminn en ekki Guð og eiginleika hans. Slíkar útskýringar svara
spurningum um hvers vegna heimurinn er eins og hann er frekar en hvernig
hann varð eins og hann er.
Fræðimenn sem spyrja „hvers vegna-spurninga“ eru gjarnan tengdir
við markhyggju.12 Líklega er sú tenging hárrétt. Spurningin sem vaknar
félag, 1988, bls. 125. Skotmark Humes er augljóslega þeir höfundar á nýöld sem
reyndu að útskýra þekkingarmöguleika mannsins út frá guðlegri náð og hönn-
unarrökum.
10 Í skýringargrein í útgáfu Lærdómsrita Hins íslenska bókmenntafélags getur þýð-
andi þess að Hume sé „bersýnilega í hálfkæringi“ að ýja að því „að menn geti reynt
að nota tilgangsástæður til þess að skýra hvers vegna hugsun fólks er í takt við
veruleikann“. Það sem Hume virðist hins vegar eiga við er að í náttúrunni megi
finna ferli sem leiða til ákveðinnar niðurstöðu. Þeim er þó ekki stýrt af veru eða
fyrirbæri sem hefur skynsemi til að bera, heldur megi ræða náttúruleg ferli líkt og
þau stjórnist af skynsemi. Hume er í þessu viðhorfi sínu, hvort sem hann gerði sér
grein fyrir því eða ekki, ekki svo ýkja fjarri afstöðu Aristótelesar og margra eft-
irmanna hans sem studdust fyrst og fremst við tilgangsorsakir sem útskýringar.
11 Þessari grein er svo sem ekki ætlað að vera innlegg í rannsóknir á heimspeki Humes,
þrátt fyrir að hún þoli vel frekari athuganir. Málsgreininni hér á undan var ætlað
að benda á nokkur atriði sem þarf að hafa í huga þegar rædd er skynsamleg hegðun
hins ytra heims annars vegar og hins vegar sú skynsemi sem hugur okkar er gæddur
af náttúrunnar hendi.
12 Slíkar spurningar eru í dag algengastar á sviði lífvísinda. Fáir vísindamenn leyfa
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN