Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Síða 102

102
markhyggja sem rímaði illa við endalausar víðáttur himingeims hinnar
nýju heimsmyndar. Að hafna því að vera geti haft eiginmarkmið krefst hins
vegar yfirgripsmikillar og einarðrar afstöðu þar sem mikilvægt er að greina
á milli ólíkra tilfella innbyggðrar tilgangshegðunar. Sú afstaða er til dæmis
möguleg að viðurkenna að hegðun dýra megi skýra með vísun til tilgangs
en hafna tilgangsskýringum í tilfelli plantna.32 Á sama hátt er mögulegt að
viðurkenna eiginmarkmið í öllum lífverum, en hafna slíkum markmiðum
í ólífrænu efni. Að lokum er vel hægt að sjá fyrir sér mögulegan tilgang í
öllum efnislegum fyrirbærum, enda séu þau í grunninn eins upp byggð.
Langt fram á tuttugustu öld má finna dæmi um öll þessi viðhorf.
Í ljósi þessa alls er nokkuð borðleggjandi að þeir heimspekingar sem
kenna sig við rökgreiningu myndu hafa nokkuð fyrir stafni kysu þeir að
leggja sig eftir tilgangsorsökum. En svo virðist sem að í þeirra augum hafi
þær unnið sér það til saka í sögulegu ljósi að hafa reitt sig á stuðning frum-
spekilegra viðhorfa sem stangast á við grundvallarforsendur rökgreiningar-
heimspekinnar. Augljósasta lausnin væri sú að einbeita sér eingöngu að
hlutverkaskýringum í líffræði: Flest dýr hafa til dæmis til að bera vissa
eiginleika sem gegna ákveðnu hlutverki í lífsbaráttu þeirra og við tímgun.
Ef þessir eiginleikar eru ekki til staðar, t.d. vegna erfðagalla eða slyss, og
hlutverkinu er þar af leiðandi ekki sinnt þá virðist viðkomandi skepna ekki
vera réttnefndur fulltrúi tegundar sinnar. Líffræðileg verufræði tengist
flóknu samspili einkenna og hegðunarmynstra og koma hlutverk þessara
þátta saman í því yfirhlutverki að vera af ákveðinni tegund.33 Samkvæmt
þeirri leið er heimspekilega áhugavert að athuga, án þess að virðast of
frumspekilega þenkjandi, hversu mikið af orðfæri markhyggju er samræm-
32 Dýr hafa einhvers konar vitundarstarf sem fær okkur til að vera jákvæðari gagnvart
tilgangsskýringum þegar þau eiga í hlut. Markhyggja gerir þó engar kröfur um
vitsmuni og meðvitaðar ætlanir og ættu dýraríkið og jurtaríkið að standa jafnfætis í
þessu tilliti. Aðrir þættir í náttúrunni eru vandmeðfarnari í þessu tilliti. Stöðuvötn,
skógar og fjöll geta myndað heildir sem vinna eins og um einn ákveðinn líkama sé
að ræða og gætu þar af leiðandi tekið við tilgangsskýringum.
33 Aristóteles tengir reyndar ekki tegundarhugtakið og markhyggju sérstaklega, fyrir
honum voru tilgangur og hlutverk það sem gerði einstaka verund að verund. Í líf-
fræði samtímans hefur þessi hugmynd horfið að stærstum hluta, sem verður svo
helsta röksemdin fyrir því að við þurfum að skapa ný hugtök yfir marksækna og
ó-forákvarðaða hegðun og breytingar í lífríkinu. Tegundarhugtakið er ekki ákvarð-
að í dag út frá hlutverkum frekar en það var í heimspeki fyrri alda, en „hegðun“
lífveru, maðurinn er þá væntanlega undanskilinn, er hins vegar alltaf til marks um
það hvort hún uppfylli tegundarskilyrði sín.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN