Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Page 106

106
er ekki forsenda markhyggju.44 Markhyggja Aristótelesar gerði ekki lítið
úr áhrifsorsökum og er alls ekki stefnt gegn þeim eins og Bacon gaf í skyn.
Og markhyggja hans krafðist ekki þess að vísað væri í eitthvað sem ekki
væri mögulegt að hafa reynslu af og því síður var sú hugmynd að nátt-
úran væri á nokkurn hátt byggð upp í kringum mannskepnuna hluti af
heimspeki Aristótelesar.45 Þar af leiðandi er ekki augljóst hvers vegna ný
heimsmynd við upphaf sautjándu aldar kallaði á brotthvarf markhyggju.
Líklegasta skýringin, sem verður ekki rannsökuð eða rökstudd frekar hér,
er sú að tilgangsorsakir hafi verið svo áberandi í verkum þeirra höfunda
sem helstu heimspekingar nýaldar (Bacon, Descartes, Locke) vildu hafna
að markhyggjan hafi orðið fórnarkostnaður þess aðskilnaðar. Efasemdir
um réttmæti og forsendur Bacons og Descartes breyta þó ekki því að tvær
mikilvægar spurningar bíða þeirra sem reyna að halda fram réttmæti mark-
hyggju og tilgangsskýringa sem hluta af heimsmynd sinni. Fyrri spurning-
in er eftirfarandi: Eru tilgangsorsakir ekki engu að síður fræðilega óþarfar
þrátt fyrir að þær trufli ekki rannsóknir á áhrifsorsökum?46 Og sú seinni:
Gegna markhyggnar ályktanir, hversu óskýrar sem þær eru, raunverulegu
hlutverki í ályktunum okkar um náttúruna; sérstaklega þegar viðfangsefnið
er einstakar verundir?
44 Þetta atriði er þó útgangspunktur í þekktu verki um vísindasögu nýaldar, sjá Alex-
andre Koyré, From the Closed World to the Infinite Universe, Baltimore: Johns Hop-
kins University Press, 1968.
45 Fræðimenn greinir reyndar á um hversu mannhverf markhyggja Aristótelesar var.
Það fer ekki á milli mála að í Eðlisfræðinni skrifar hann eins og náttúran hafi séð
til þess að öll dýr nýtist manninum á einn eða annan hátt. Sá gangur í náttúrunni
virðist þó vera tilfallandi og ekki hafa mikið að segja fyrir vísanir í tilgangsorsakir
sem slíkar. Mikilvægara er að einstakar verundir eiga tilveru sína undir því að geta
sem lífverur rækt hlutverk sín og þar með viðhaldið tegund sinni. Um þetta mikil-
væga atriði má fræðast hjá Monte Johnson, Aristotle on Teleology, bls. 229–236.
46 Fyrir rúmlega þrjátíu árum hélt vísindaheimspekingurinn Ernest Nagel fyrirlestra
og varði þá skoðun að tilgangsorsakir gætu nýst í fræðilegri orðræðu, þrátt fyrir
að þær séu ekki raunverulegar orsakir, og að vísindamenn og heimspekingar
eigi að hafa bæði tilgangs- og áhrifsorsakir í huga þegar gerð er grein fyrir hinni
vísindalegu aðferð. Fyrirlestrarnir voru síðar gefnir út: sjá Ernest Nagel, „Goal-
Directed Processes in Biology. Functional Explanations in Biology“, The Journal
of Philosophy 5/1977, bls. 261–301 (og einnig Ernest Nagel, Teleology Revisited and
Other Essays in the Philosophy and History of Science, New York: Columbia University
Press, 1979). Eftir að Nagel, sem seint verður minnst fyrir frumspekilegan áhuga,
hélt fyrirlestra sína eru fáir (af þeim sem eru tilbúnir að ræða markhyggju á annað
borð) á þeirri skoðun sem Bacon setti fram á sautjándu öld, að markhyggja sé hreinn
hugarburður sem geti truflað vísindalegar rannsóknir.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN