Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 107

107
IV
Seinni spurningin hér að ofan um þátt frumspekilegra ályktana er sérstak-
lega mikilvæg. Ef þessar ályktanir eru raunverulegar þá ættu þær að koma
fram þegar við lýsum tengslum tveggja fyrirbæra eða atvika þar sem teng-
ingarnar „til þess að“ og „vegna“ koma fyrir. Á sautjándu öld voru tengsl
almennt afskaplega óljós.47 Í dag horfir málið öðruvísi við. Skilningur á
þyngdarafli, kvefsýklum og ýmsu öðru fær okkur til að tala um áhrif eins
fyrirbæris á annað á harla hversdagslegan og staðreyndabundinn máta.48
Eðli markhyggju hefur verið lýst sem því að sjóða saman hugmyndir
okkar um orsakasamhengi við gildismat og skapa þannig tæki eða búnað til
útskýringar.49 Við útskýrum sem sagt hluti eða atvik með því að velta því
upp hvort um góðan hlut eða gott atvik hafi verið að ræða. Þetta eðli til-
gangsorsaka er ein ástæða þess að menn ættu að fara varlega í að reyna að
þröngva þeim inn í heimsmynd sem vill taka hlutlausa afstöðu til gæða.50
Nær lagi væri að útskýra náttúrulegar breytingar í sem víðtækustu sam-
hengi. Markhyggja á að vera umdeild að því leyti að hún krefst þess að
fræðimenn viðurkenni, og geri ráð fyrir, að útskýringar þeirra byggi á og
feli í sér gildismat. Hins vegar er það eins víst að slíkt gildismat leiði ekki
nauðsynlega til ákveðinnar útgáfu af markhyggju. Hugsun sem gerir ráð
fyrir skynsemi í náttúrunni, ástæðum en ekki bara „hreinum“ orsökum, er
auðvitað fjölbreytt. Og fjöldi allra þessara útgáfna er besta ástæðan til þess
að taka markhyggju alvarlega. Hún krefst þess að heimspekingar nálgist
hana og greini á marga vegu. Ein aldagömul spurning er til dæmis hvort
Aristóteles hafi haft rétt fyrir sér með að gera lítið úr muninum á því hvort
47 Um orsakakenningar á sautjándu öld má fræðast hjá Steven Nadler, Causation in
Early Modern Philosophy, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 1993.
Þrátt fyrir að fá hugtök hafi verið jafn mikið rannsökuð af heimspekingum á sautj-
ándu öld og orsakarhugtakið þá má það heita sérkennilegt hversu samhengislaus
og ruglingsleg umræðan er oft og tíðum.
48 Enn er margt á huldu í heimspeki samtímans um orsakarhugtakið og má segja að
vestræn heimspeki hafi varla komist yfir greiningu Humes á átjándu öld. Á sautj-
ándu öld var það kenningin um svokallaðan physical influx sem virtist hvað helst ná
þeirri hugmynd okkar um eðli áhrifsorsaka sem við höfum í dag. Hugmyndir sem
okkur þykja sjálfsagðar í dag, til dæmis að veikindi geti orsakast af einhverju sem
kemur inn í líkama að utan voru hins vegar ákaflega nýjar af nálinni. Spurningar
um orsakir snerust því helst um verundir og form hjá flestum heimspekingum á
nýöld.
49 Andrew Woodfield, Teleology, bls. 206.
50 Það er hins vegar réttmæt spurning hvort að heimsmynd sem er fullkomlega hlut-
laus um gæði og algerlega hagsmunalaus sé ekki tálsýn í raun og veru.
SKYNSEMIN Í NÁTTÚRUNNI – NÁTTÚRULEG SKYNSEMI