Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Qupperneq 110

110
aðri mynd af heiminum.58 Fyrri spurningin er hvort hægt sé að útskýra
gildi og tilgang með vísunum hvors í annað; festist ekki markhyggja með
eðlis læga gildismiðun í hringskýringum? Hér þarf að minnsta kosti að
stíga varlega til jarðar til þess að vísun í tilgangsorsakir dæmist ekki mark-
laus. Tilgangsskýringar byggja á því að hægt sé að setja saman skiljanlega
„til þess að“-setningu. Það þarf að hafa tvennt í huga svo það gangi upp.
Setningin verður að styðjast við líkingamál um tilgangsmiðaða hugarstarf-
semi. Vélrænar skýringar eiga frekar á hættu að festast í hringskýringu eða
klifun; til þess að útskýra orsakir grípum við til líkingamáls.59 Seinna atrið-
ið sem þarf að hafa í huga er að „ástæðan“ sem líkingin vísar til þarf að vera
skynsamleg. Hún þarf að vera fullkomlega þýðanleg sem ástæða þess hvers
vegna eitthvað á sér stað eða er samsett á ákveðinn hátt.60 Á þann hátt eru
bein röktengsl milli orsakarinnar og tilgangsins í þessari gerð skýringa.
Skilningurinn á orsök sem ástæðu kemur á undan gildismatinu.
Seinni spurningin snýst um þann gamalkunna vanda hvar gildið ligg-
ur: Metum við hluti sem góða af því að þeir eru það eða eru þeir góðir af
því að við metum þá?61 Getur gildið legið annars staðar en í því hvaða
reynslu við höfum af heiminum? Svarið getur meðal annars byggst á því að
hverju við leitum í markhyggju. Margt bendir til þess að við hvorki skiljum
né getum útskýrt verundir og tengsl á milli þeirra, þannig að það full-
nægi skilningsþörf okkar, nema með einhvers konar gildishlöðnu tali, s.s.
58 Hér er ekki átt við að heimurinn allur skuli skoðast sem heildstæður líkami, eða
nokkuð þvíumlíkt. Sú „heildstæða tilgangsmiðaða mynd“ sem er hér er kallað eftir
felur í sér víðtækt samþykki um að ákveðin fyrirbæri, svokallaðar verundir, þurfi
meðal annars að útskýra með vísun í tilgangsorsakir.
59 Í bók sinni Explanation and Understanding, Íþöku: Cornell University Press, 1971,
sjá bls. 64–74, færir Georg Henrik von Wright nokkur rök fyrir því að við áttum
okkur ekki á hreinum áhrifsorsökum nema við höfum ástæður að einhverju leyti til
grundvallar. Ég tel hann hafa nokkuð til síns máls.
60 Að sjálfsögðu má segja að sú mynd sem hér er verið að draga upp sé óþægilega
mannhverf. En þetta er þó ekki einungis einhvers konar homunculus-kenning sem
auðvelt er að sópa af borðinu. Það að halda því fram að hverfibreyting eða ferli sé
auðskiljanlegast sem ferli sem við þekkjum úr hugsun okkar er ekki það sama og að
halda því fram að litlar vitsmunaverur dvelji í hverri efniseind. Í raun og veru þarf
þetta ferli ekki að vera röklegt, hugmyndin er sú að veruleikinn verði ekki útskýrð-
ur til fulls nema út frá einhvers konar mati á því hvers vegna eitt hefur eitthvað
fram að færa umfram annað. Mælikvarðarnir mega vera hvort sem er einfaldleiki,
hagkvæmni eða af fagurfræðilegum toga. Slíka mælikvarða má til dæmis finna í
frumspeki Johanns Fichte og Friedrichs Schelling.
61 Samanber samræðu Platons, Evþýfron, 10a.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN