Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 180

180
tengist auganu. Hér birtist kvalalostinn á einkar tæran hátt þar sem hann á
sér enga röklega réttlætingu og er ekki dulbúinn sem refsing eða honum
ætlað að temja til hlýðni.
Ein af þeim skemmtunum sem voru fastur liður á Jónsmessuhátíðinni
í París á 16. öld fólst í að brenna lifandi eina eða tvær tylftir af köttum.
Skemmtunin var víðfræg. Almúginn safnaðist saman og leikin var hátíðleg
tónlist. Undir eins konar palli var reistur mikill bálköstur. Síðan hengdu
menn á pallinn sekk eða körfu með köttum í. Logarnir læstu sig í sekkinn
eða körfuna. Kettirnir féllu í bálköstinn einn af öðrum og brunnu til dauða
á meðan múgurinn fagnaði öskrum þeirra og mjálmi. Alla jafna voru kon-
ungurinn og hirðin viðstödd. Þegar tilefni gafst var konunginum eða arf-
tökum hans sýndur sá heiður að fá að kveikja upp í bálkestinum. Og sagt er
að einu sinni hafi að ósk konungsins Karls IX. verið veiddur refur og
honum kastað með á bálið.31
Í sjálfu sér er þetta engu hryllilegri sjónleikur en trúvillingabrennur,
pyntingar og opinberar aftökur af ýmsu tagi. Þetta virðist, eins og áður er
nefnt, aðeins hryllilegra af þeirri ástæðu að nautnin sem felst í að kvelja
lifandi verur birtist hér svo tær, ódulin og tilgangslaus, nefnilega án þess að
hún þurfi að svara frammi fyrir skynseminni. Óbeitin á slíkum skemmt-
unum, sem kviknar innra með okkur jafnvel þótt við heyrum aðeins sögu-
sagnir um þess konar opinberar samkomur og hlýtur að teljast „eðlileg“ í
ljósi þeirra viðmiða sem gilda nú til dags, sýnir enn á ný þá sögulegu
umbreytingu sem hefur orðið á hvatalífinu. Að auki varpar þetta einkar
skýru ljósi á tiltekna hlið umbreytingarinnar: Margt af því sem fyrrum
vakti upp unaðskennd, vekur nú upp viðbjóð. Á okkar tímum, engu síður en
áður, varðar þetta ekki aðeins persónubundnar tilfinningar. Kattabrennan
á Jónsmessu var opinber samkunda líkt og hnefaleikar eða veðreiðar í
þjóðfélagi nútímans. Og hér, engu síður en þar, eru þær skemmtanir sem
samfélagið kemur sér upp holdgerving félagslegra viðmiða um kenndirnar
og innan þessa ramma fyrirberast allar gerðir persónubundinna kennda,
hversu ólíkar sem þær kunna að vera. Sá sem stígur út fyrir ramma þessara
samfélagslegu viðmiða er hverju sinni talinn vera „afbrigðilegur“. Þannig
væri sá talinn „afbrigðilegur“ á okkar tímum sem myndi vilja fullnægja
nautnum sínum eins og gert var á 16. öld, til að mynda með því að horfa á
ketti stikna á báli. Ástæðan er einmitt sú að venjuleg félagsmótun fólks á
31 Sjá nánar A. Franklin, Paris et les Parisiens au seizième siècle, París, 1921, bls.
508–509.
NoRBeRt eliAS