Skírnir - 01.09.1995, Síða 85

SKÍRNIR
AÐ EIGA EKKERT SKILIÐ
355
aðalsmaðurinn eigi að bera meira úr býtum en verkamaðurinn (af
því hann er aðalsmaður) og karlinn meira en konan (af því hann
er karl)?
Svarið er auðvitað nei. Það er lítil ástæða til að ætla að sam-
kvæmni af þessu tagi „trompi“ aðrar mikilvægar réttlætishug-
myndir, ekki síst þegar haft er í huga hversu strangar kröfur sam-
kvæmnin gerir. Hún krefst þess, eins og bent hefur verið á, að
menn verðskuldi hæfileika sína að öllu leyti.7 Til að verðskulda
umbun fyrir góða frammistöðu í starfi, svo að dæmi sé tekið, þá
þurfi maður að verðskulda eitthvað annað, til að mynda elju og
útsjónarsemi, sem geri hana mögulega en til að verðskulda elju og
útsjónarsemi þurfi maður að verðskulda eitthvað enn annað og
svo framvegis. Samkvæmt þessu væri augljóst að enginn gæti
nokkru sinni verðskuldað neitt. Og engin verðleikakenning gæti
nokkru sinni átt við rök að styðjast. Flestir eru sammála um að
þessi skilyrði fyrir verðleikum séu óhæfilega ströng. Það er hreint
ekki hluti af hinni hversdagslegu verðleikahugmynd að maður
verði að verðskulda hæfiléika sína „botnlaust". Og krafan um
samkvæmni hefur ekki ein og sér nægilegt vægi til að ryðja þess-
um hugmyndum til hliðar.8
En hvers vegna setur Rawls þetta stranga skilyrði fyrir því að
menn hafi verðleika? Ástæðnanna er án efa að leita í afstöðu hans
til siðferðisins. Rawls virðist tengja verðleika og raunar allt sið-
ferði mjög nánum böndum hugmyndinni um sjálfrœði athafna. I
þessu felst að til að menn geti verðskuldað eitthvað eða talist sið-
ferðilega lofs- eða lastverðir þá verði þeir að hafa breytt af fúsum
og frjálsum vilja. Við fyrstu sýn virðast þessi tengsl siðferðisins
og hins frjálsa vilja liggja í augum uppi. Fátt virðist eðlilegra en að
líta svo á að ekki sé hægt að dæma mann siðferðilega fyrir
7 Sjá til dæmis Þorstein Gylfason, s. 203.
8 Þó að krafan um samkvæmni birtist í mörgum myndum þá felst ætíð í henni
tilhneiging til að leggja ólík fyrirbæri siðferðilega að jöfnu án tillits til sér-
stakra eiginleika þeirra. Þessi krafa á að sjálfsögðu oft við en vandinn er að
vita hvenær og að hve miklu leyti hún á við. Þessi vandi birtist meðal annars í
umræðunni um siðferðilega stöðu manns og náttúru: Ef menn eiga siðferði-
lega kröfu á að lífi þeirra og hagsmunum sé borgið, hvers vegna þá ekki spen-
dýr, hryggdýr, hryggleysingjar, plöntur, vistkerfi?