Skírnir - 01.09.1995, Síða 88

358
JÓN Á. KALMANSSON
SKÍRNIR
Rawls á natúralískri sýn á vilja mannsins, þeirri skoðun að viljinn
sé að stórum hluta ákvarðaður af ytri þáttum sem ýmist eru nátt-
úrulegir, og því að takmörkuðu leyti á mannlegu valdi, eða fé-
lagslegir og því á valdi samfélagsheildarinnar. Þegar þetta tvennt
fer saman verður niðurstaðan sú að hugtök eins og verðskuldun
og siðferðilég ábyrgð fá ákaflega takmarkað vægi. Frelsi mannsins
sé einfaldlega ekki nógu mikið til að rísa undir hinni sterku kröfu
siðferðisins.
Það virðist hins vegar aldrei hvarfla að Rawls að efast um rétt-
mæti þeirrar kröfu Kants að ekki megi dæma fólk siðferðilega
fyrir eiginleika sem eru ekki að fullu á þeirra valdi. Sannleikurinn
er þó sá að þessi krafa er mjög hæpin og í andstöðu við margar
hversdagslegar hugmyndir fólks um siðferði. Siðferðileg verð-
mæti hljóta ávallt að einhverju leyti að taka mið af hlutum sem
ekki eru á mannlegu valdi. Verðleikar fólks eru skýrt dæmi um
þetta; sá sem hlýtur dugnað og atorku í vöggugjöf og atlæti í
æsku, sem styrkir enn frekar þessa eiginleika, hann verðskuldar
makleg laun iðjusemi sinnar og afkasta ekki síður en sá sem ávallt
hefur verið latur en tekst með miklum viljastyrk að standast hin-
um snúning. Þegar við dáumst að tónskáldi sem semur stór-
kostleg tónverk spyrjum við ekki hvernig honum tókst að verða
svo mikilhæft tónskáld til að ganga úr skugga um að aðdáun okk-
ar eigi rétt á sér. Aðdáunin beinist að sjálfum hæfileikum tón-
skáldsins til að semja fallega tónlist en ekki að tilurð þessara
hæfileika. Þegar við dæmum verðleika fólks þá rannsökum við
sjaldnast hvort það hafi „unnið fyrir þeim“ að öllu leyti. Það sem
oftast skiptir höfuðmáli er hvort fólk hafi breytt á ákveðinn hátt,
skilað tilteknu verki eða lagt sig sérstaklega fram. Að vísu má
segja að hugmyndir okkar um þetta atriði togist nokkuð á því
stundum finnst okkur mikilvægt að vita hvaða vilji eða hugarfar
búi að baki tiltekinni breytni. I sumum tilvikum að minnsta kosti
kann okkur að þykja sá verðskulda meira sem leggur sig vísvit-
andi fram til dæmis við að læra til prófs en hinn sem þarf ekkert
fyrir náminu að hafa þótt árangurinn verði sá sami hjá báðum.
Við virðumst stundum álíta að meðfæddir hæfileikar séu ekki
nægur grundvöllur fyrir verðleikum heldur verði einstaklingur-
inn að vinna úr hæfileikum sínum á æskilegan hátt. Það er rétt að