Saga - 2012, Blaðsíða 222

inni og ekkilsstandinu kemur persónan undir yfirborðinu betur í ljós, það
skapast aukin nánd og sögupersónan verður lesandanum kær.
Hver bókarhluti skiptist í kapítula, sem alls eru 26, og þeir loks í fjöl-
marga stutta undirkafla — suma mjög stutta. Þessi bygging bókarinnar knýr
verkið áfram þótt stundum verði það nokkuð brotakennt og í nokkrum til-
vikum vakni spurning hvers vegna viðkomandi kafla hafi ekki einfaldlega
verið sleppt. Þrátt fyrir þessa byggingu verksins eru endurtekningar nokkuð
áberandi og flæði og framvinda textans sums staðar fullhæg. Bókin hefði
þolað allnokkra styttingu, sem fengist hefði með markvissri ritstjórn af hálfu
útgefanda.
Þórhallur Bjarnarson lét eftir sig mikið safn heimilda, sem að nokkru
leyti má líta á sem sjálfsskrif og eru ómetanleg fyrir alla ævisagnaritun. Þar
er einkum átt við umfangsmikil bréfaskipti sem mörg stóðu áratugum sam-
an og náðu til nákominna ættingja, fornvina, prestastéttarinnar og annarra
nær og fjær. Höfundurinn hafði aðgang að miklu bréfasafni sem varðveitt
hefur verið af Laufáss-ættinni og hefur ekki verið kannað fyrr en nú. Af
lestri bókarinnar og með hliðsjón af tímabilinu í heild virðast bréfaskriftir
hafa verið hugarfars- og menningarsögulegt einkenni á 19. öldinni. Könnun
á bréfasöfnum á borð við Laufáss-safnið virðist gefa tilefni til fjölþættra og
þverfræðilegra rannsókna með tengsl til ýmissa átta. Þá gaf Þórhallur út tvö
tímarit, Kirkjublaðið (1891–1897) og Nýtt kirkjublað (1906–1916). Slík pers-
ónuleg málgögn eru að nokkru leyti líkt og framlenging á sjálfsskrifunum
þar sem þau varpa ljósi á áhugasvið, persónulegt mat, viðhorf og áherslur
útgefandans í fjölmörgu tilliti.
Höfundur hefur valið sér þá aðferð að byggja að langmestu leyti á þess-
um persónulegum skrifum Þórhalls. Á þann hátt skapar hann sér færi á að
ná utan um efni sitt með tiltölulega hægu móti en jafnframt að kynnast og
kynna sögupersónuna að verulegu leyti með hliðsjón af efnivið frá henni
sjálfri. Í þessu felst þó einnig einn af helstu veikleikum verksins. Það verður
þrátt fyrir allt furðu þröngt og hverfist mjög um sögupersónuna sjálfa. Af
þeim sökum er Brautryðjandinn t.d. fremur starfssaga en sagnfræðileg ævisaga,
sem sögupersónan og sögutíminn kallar þó með vissum hætti á eins og að
framan greinir. Þegar efninu frá Þórhalli sjálfum og allra nærtækustu verk-
um um tímabilið sleppir styttir höfundurinn sér oft leið og byggir á veikum
grunni í stað þess að leita til þeirra frumrannsókna sem þó eru tiltækar um
ýmsa þætti þeirrar sögu sem rakin er í bókinni.
Eins og fram er komið er Brautryðjandinn verk sem fremur er á breidd-
ina en dýptina. Þetta ber ekki einvörðungu að skilja sem gagnrýni. Ævi -
sögur eru bókmenntaflokkur á mörkum fræðirita og fagurbókmennta. Alltaf
hlýtur því að vera matsatriði hvort höfða beri til breiðs lesendahóps eða
keppa að fræðilegu framlagi. Styrkleiki Brautryðjandans liggur tvímælalaust
frekar á fyrrnefnda sviðinu. Frá sjónarhóli þessa lesanda er það þó ókostur.
Þórhallur Bjarnarson lifði mikilvægt mótunarskeið í sögu íslensku þjóðkirkj-
ritdómar222
Saga vor 2012_Saga haust 2004 - NOTA 10.5.2012 12:40 Page 222