Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Side 96

H j a l t i H u g a s o n
96 TMM 2009 · 3
Íslendinga að þeir væru þjóð sem berðust fyrir frelsi en gegn áþján.27 Baráttan
í verkinu stæði milli spilltrar yfirstéttar með Eydalín í fararbroddi og upplýsts
umbótavilja og mannúðarstefnu sem Arnas væri persónugervingur fyrir.28
Ástráður Eysteinsson og Eysteinn Þorvaldsson voru á svipuðum brautum er
þeir bentu á að Íslandsklukkan væri söguleg skáldsaga er lýsti stéttskiptu
samfélagi undir áþján danska einvaldsríkisins en flytti nýfrjálsri þjóð sem
byggi þó við hersetu stórveldis eigi að síður mikilvægan boðskap sem komi enn
skýrar fram í næsta verki Halldórs, Atómstöðinni.29
Ármann Jakobsson áleit Íslandsklukkuna „þjóðernispólitískt verk“ samið
„nánast eins og [óður] til lýðveldisins Íslands“.30 Jafnframt benti hann á að
sagan einkennist af sömu þjóðfélagsvitund og fyrri sögur skáldsins og fjallaði
því um „fátækt og stéttaandstæður og líf þjóðar sem lifir nánast við hungur-
mörk án þess að eiga sér von“.31 Taldi Ármann túlkanir verksins þó hafa verið
um of bundnar af þjóðernislegum áherslum sem losa þyrfti um til að nýr skiln-
ingur fengist.32 Sjálfur gerði hann tilraun til slíkrar „óþjóðlegrar túlkunar“
með því að fjalla um sjálfskilning Snæfríðar Eydalín.33
Segja má að Halldór Laxness leggi sjálfur grunn að þeirri túlkun að aðstæð-
ur á ritunartíma Íslandsklukkunnar gegnsýri verkið en hann vísar augljóslega
til sögunnar í ritgerðinni „Um höfundinn og verk hans.“34 Þar lýsir hann því
að mikil spenna hafi ríkt milli sögutímans og samtímans við samningu verks-
ins og reifar þá hugmynd um hlutverk skáldsins almennt að það sé að vera
málsvari þess mannlífs sem uppi er hverju sinni og að túlka „… frelsisbaráttu
hvers tíma“.35 Þá segir hann að samtíminn, „hið lifandi líf umhverfis höfund-
inn og í brjósti hans“ neyði upp á hann yrkisefnum sem hann hafi síst órað
fyrir.36 Síðan kemur játningin um átján ára flótta undan Jóni Hreggviðssyni og
örlögum hans.37
Harmleikur
Kristinn E. Andrésson benti snemma á að Íslandsklukkan væri öðrum þræði
„tragísk örlagasaga“.38 Taldi hann þá hlið verksins hafa styrkst vegna vaxandi
áhuga Laxness á formhlið skáldskaparins og lögmálum listarinnar sjálfrar, sem
og könnunar hans á íslenskum fornsögum og nýrri listrænni túlkun á þeim
sem hafi aukið „harmleiksáhrif“ verksins.39
Peter Hallberg leit einnig svo á að í Íslandsklukkunni kæmu fram óbreytanleg
örlög sem réðu gangi þeirrar sögu sem þar er rakin og allar sögupersónurnar
séu ofurseldar.40
Í lok sjöunda áratugar nýliðinnar aldar gerði Kristján Karlsson áhugaverða
tilraun til að losa um hina þjóðernislegu og sögulegu túlkun Íslandsklukkunn-
ar.41 Hann leit svo á að form og bygging verksins sýndi svo ekki yrði um villst
að Íslandsklukkan væri ljóðrænt, dramtískt verk í anda hins harmsögulega
forngríska þríleiks. Þar væri Arnas aðal persónan sem seldi ástmey sína þrisvar,
fyrst fyrir fornar bækur, þá fyrir réttlætið og loks fyrir landið sjálft. Yfir þessu
taldi hann þó ekki mögulegt að kveða upp siðfræðilega dóma þar sem lögmál
TMM_3_2009.indd 96 8/21/09 11:45:36 AM