Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Síða 20

A n a S t a n i c e v i c
20 TMM 2015 · 1
Þessi fjölbreytni og dýpt Mánasteins gerir lesanda kleift að lesa skáld-
söguna með margvíslegum hætti og á mörgum plönum. Það er einnig hægt
að einbeita sér að hinu sjónræna í sögunni og taka eftir þeim aðferðum sem
Sjón notar, en þær líkjast að mörgu leyti expressjónisma í myndlist sem var
ríkjandi á þeim tímum þegar sagan gerist. Ennfremur tekur Sjón tillit til
heimspekilegra hugmynda og almenns hugmyndaheims stríðstímans og
tilvistarstefnan, eins og hún var í upphafi skilgreind af Kierkegaard, finnur
sér líka leið inn í söguna. Tilvistarkvíði er áberandi í gegnum hana alla og
Sjón tjáir hann af glæsileika hins expressjóníska málara. Þessar aðferðir ná
til allra, því þær sýna á sannfærandi hátt tilfinningar sem allir kannast við
af eigin raun. Auk þess er þessi leið sjónræn og hún talar til lesenda óháð því
tungumáli og þeirri menningu sem þeir tilheyra.
Sá myndlistarmaður sem var brautryðjandi expressjónismans í Evrópu
og sem flestir kannast við er norski málarinn Edvard Munch. Málverk hans
„Ópið“ er heimsfrægt og hefur með tímanum orðið að táknmynd tilvistar-
kvíða. Þar að auki eru ýmis önnur myndefni Munchs − dauði, sjúkdómar,
missir, ást, togstreita konu og karls − áberandi á síðum Mánasteins. Þess
vegna eru dæmin í umfjöllun minni hér á eftir tekin úr listheimi Munchs
til að sýna með hvaða hætti Sjón notar aðferðir expressjónisma í myndlist í
skáldsögu sinni.
Expressjónísk hlið Mánasteins getur náð til allra, af því að hún talar það
alþjóðlega tungumál hjartans sem allir kunna. Hægt er að þýða skáldsögu
Sjóns yfir á hvaða tungumál sem er og gefa hana út í hvaða menningarheimi
sem er, vegna þeirrar aðferðar sem höfundurinn notar.
1.1 Með bældu ópi
Edvard Munch skrifar sína stefnuyfirlýsingu árið 1889: „Það ætti ekki lengur
að mála innanhússmyndir, fólk sem les og konur sem prjóna. Það eiga að
vera lifandi manneskjur sem anda og finna til, þjást og elska.“3 Segja má að
Munch sé einn fyrsti og frægasti listamaður sem kynnir expressjónisma í
myndlistinni og kafar djúpt í mannlegt sálarlíf. Listaverkin hans öskra af
tilfinningum, þau lýsa innra lífi mannsins og grípa áhorfandann við fyrstu
sýn. Þekktasta dæmið er hið heimsfræga málverk „Ópið“ (1893). Því hefur
verið lýst sem „íkon nútímalistar, Mónu Lísu okkar tíma“.4 Munch hefur tjáð
sig um þá reynslu sem liggur að baki listaverkinu:
Ég gekk kvöld eitt út eftir vegi – öðrum megin lá þorpið og fjörðurinn fyrir neðan
mig. Ég var þreyttur og sjúkur – ég stóð og horfði út yfir fjörðinn – sólin settist –
skýin lituðust rauð – eins og blóð – ég fann eins og óp gegnum náttúruna – mér
fannst ég heyra óp. – Ég málaði þessa mynd – málaði skýin eins og raunverulegt
blóð. Litirnir æptu –5