Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Blaðsíða 21

M á n a s t e i n n , M u n c h o g e x p r e s S J Ó N i s m i n n
TMM 2015 · 1 21
Þetta málverk er orðið tákn fyrir
þann tilvistarkvíða sem það lýsti
vel á sínum tíma og lýsir enn. Til
eru kenningar sem útskýra rauðan
himininn í bakgrunni myndarinnar
og tengjast miklu eldgosi í fjall-
inu Kratakoa í Indónesíu 1883-1884
sem litaði himin um allan heiminn.6
Hvort það sé rétt eða ekki skiptir
ekki öllu máli. Það sem hér skiptir
máli er að stemning myndarinnar
minnir mann á dramatískan himin
í kjölfar eldgoss og að Munch málaði
himininn þannig til að lýsa innri
líðan mannsins. Þessi myndhverf-
ing er líka notuð í Mánasteini og
lýsing Sjóns á Kötlugosi speglar án
efa innri líðan fólksins í sögunni og
minnir á lýsingu Munchs á því sem
hann fann:
− milli þess sem fólk talast við í lágum hljóðum starir það á ljósaganginn í austri
þar sem eldfjallið málar nóttina appelsínurauða, rauða, fjólurauða, rauðsvarta og
sprengir svo upp myndina með gasbláum og bálgulum blossum. (bls. 15)
Það er eins og „Ópið“ birtist fyrir augum manns þegar maður les þessa
málsgrein. Og þetta er bara fyrsta myndin í skáldsögunni sem endurómar
listheim Munchs.
En hvernig er staða manna á þessum tíma á Íslandi? Árið er 1918 og
Íslendingar eru á góðri leið með að verða fullvalda þjóð eftir aldalöng dönsk
yfirráð. Ísland stendur fyrir utan heimsstyrjöldina, en það er kolaskortur
og ekki sérstaklega auðvelt að lifa. Það er eins og einkenni fin de siècle séu
áberandi á Íslandi og þá fyrst og fremst í aðalpersónunni Mána Steini. Þar er
að finna hnignun, svartsýni, leiðindi og óhugnað, en samt má finna von um
betri framtíð. Ísland er á milli tveggja heima, í upphafi umskipta. Kötlugosið
verður eins og sprenging á þær tilfinningar sem hlaðist hafa upp í mönnum.
Það er þögult óp sem vill komast út úr öllum, ekki síst Mána Steini.
Óps-minnið kemur ekki bara fram í skáldsögunni í þessari lýsingu á
Kötlugosi og logandi himninum. „Ópið“ sýnir gapandi mannveru sem
virðist vera dauðhrædd og finnur mikinn sársauka, í líkamstjáningu sem
passar við hreyfingu landslagsins, eða frekar öfugt, en ópið heyrist ekki.
Það er bælt óp sem fyllir allan líkamann og umhverfið og kemst ekki út.
Eitthvað óhugnanlegt grípur þann sem horfir á málverkið. Yfirþyrmandi
tilvistarkvíði gerir vart við sig. Þetta óp fylgir okkur í gegnum skáldsöguna,
Ópið (1893)