Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Side 71

„ H ú s i n e r u e i n s o g o p i n b ó k “
TMM 2015 · 1 71
skapað þjóðernisgoðsagnir sem ganga út á að fortíðin er endurrituð „ekki
með fræðileg markmið í huga heldur það pólitíska markmið að verða fyrir-
mynd framtíðarinnar“.92
Að vissu leyti hljómar þetta eins og verklýsing Jónasar Jónssonar frá
Hriflu. Jónas gerir Guðjón að samnefnara fyrir þjóðleg gildi, skilgreinir
byggingar hans og framleiðir ógrynni af gögnum þar sem hann leitast við
að skilgreina hið þjóðlega eðli. Söguskoðun Jónasar var til dæmis svo yfir-
gnæfandi að sagt hefur verið að kennslubækur hans séu í rauninni betri
heimild um hann sjálfan en sögu þjóðarinnar.93 Ætli eitt gleggsta dæmið sé
ekki þegar Jónas gengur gegnum hinn vitsmunalega mishljóm og afneitar
módernískum áhrifum í byggingarlist Guðjóns en finnur í stað þess upp nýtt
nafn og þjóðlegra: lýðveldisstíll.
Háskólinn og Þjóðleikhúsið hafa ekki eingöngu verið tekin til greina
sökum þeirra þjóðlegu þráða sem finna má í allri umræðu kringum þau,
heldur einnig sem fyrirmyndardæmi um afrakstur þess gangverks sem
talið er að knúið hafi Guðjón. Honum hefur verið lýst sem frumkvæðis- og
framfarasinna en ég tel að „hugsjónamaður“ eigi betur við hann. Allt frá
því að hann hóf störf sem húsameistari hafði hann stórar hugmyndir um
hvernig uppbygging og skipulag samfélagsins, í varanlegu, föstu efni, s.s.
steinsteypu, gæti haft göfgandi áhrif á íbúa þess. Guðjón lét sér ekki nægja að
reisa hús heldur lét hann sig dreyma og steypti hugsjónir sínar í mót. Hann
sá fyrir sér að „betra“ Ísland væri mögulegt og gerði það sem hann gat til þess
að koma því til leiðar. Í þeim skilningi má segja að hann hafi verið nokkurs
konar landnámsmaður á steinsteypuöld.
Tilvísanir
1 Hörður Ágústsson, „Byggingarlist“, Birtingur, 1/1955, bls. 6–12, hér bls. 6
2 Sjá http://www.ruv.is/sarpurinn/islendingar/17082014–1 [Sótt 22. ágúst 2014].
3 Sjá http://www.ruv.is/sarpurinn/islendingar/17082014–1 [sótt 22. ágúst 2014].
4 Sjá http://www.ruv.is/sarpurinn/islendingar/17082014–1 [sótt 22. ágúst 2014].
5 Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð, Reykjavík: Húsafriðunarnefnd ríkisins, 2000, bls.
344.
6 Hér má ég til með að minnast á Sigurð Guðmundsson málara (1833–1874). Þrátt fyrir að aðeins
eitt „hús“ hafi verið byggt eftir hann, það er Skólavarðan, þá liggur fjöldi teikninga eftir hann á
Þjóðminjasafni Íslands þar sem hann hefur dregið upp hugmyndir sínar að framtíðarskipulagi
Reykjavíkur.
7 Talið er að þjóðernishyggja í nútímaskilningi hafi orðið til á 18. öld. Sigríður Matthíasdóttir,
„Inngangur“, Hinn sanni Íslendingur: þjóðerni, kyngervi og vald á Íslandi 1900–1930, Reykjavík:
Háskólaútgáfan, 2004, bls. 22.
8 Atli Magnús Seelow, „Verslunarhús Nathan & Olsen við Austurstræti. Hornsteinn Guðjóns
Samúelssonar að nýjum miðbæ Reykjavíkur“, Saga, 1/2012, bls. 9–21, hér bls 18. Seelow vísar
sjálfur í Albert Christ-Janer, Eliel Saarinen. Finnish-American architect and educator, Chicago:
University of Chicago Press, 1979, bls. 32–36, 47–52, hér bls. 51.
9 Atli Magnús Seelow, „Verslunarhús Nathan & Olsen við Austurstræti …“, bls. 18.
10 Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð I, bls. 350.
11 Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð I, bls. 350.