Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Page 135

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2016 · 3 135
menntaunnandi eytt dögunum milli jóla
og nýjárs í fyrra í að lesa nýjustu bók
Jóns Kalmans Stefánssonar án þess að
hafa áður lesið Fiskarnir hafa enga fætur
(2013), sem jafnast á við að byrja á bls.
355 í stórri skáldsögu. Saman mynda
bækurnar órofa heild, eina stóra ættar-
sögu. Hvað hún verður látin heita í
útgáfum framtíðarinnar verður gaman
að sjá.
II
Órofa heild. Þar spilar líka inn í form
sögunnar, þar sem uppistaðan er fléttu-
verk þriggja ólíkra tímaskeiða. Nútím-
inn, þar sem bókamaðurinn Ari snýr
aftur úr sjálfskipaðri útlegð og heldur til
fundar við deyjandi föður sinn í þeirri
efnahagslegu rúst sem Keflavík æsku
hans er orðin. Unglingsár Ara þar í bæ
og í aðdraganda þess að faðir hans og
stjúpa flytja þangað. Og loks ástar- og
baráttusaga ömmu hans og afa á Norð-
firði snemma á síðustu öld. Atburðarás
þeirrar síðastnefndu og nútímasögunnar
er nokkurnveginn í réttri tímaröð en
upprifjanir úr fortíð Ara lúta fremur
duttlungum minnisins. Einföld tímalína
frá því Margrét amma og Oddur afi fella
hugi saman til bæjarhátíðarinnar í
Keflavík í sögulok hefði getað gert bind-
in tvö að sjálfstæðum verkum. Þræðirn-
ir sem liggja þvers og kruss um líf kyn-
slóðanna binda þau þétt saman. Fyrir
vikið er illgerlegt að einangra umfjöllun
við Eitthvað á stærð við alheiminn og
næsta víst að fiskarnir fótalausu fljóti
með.
Þessi frásagnaraðferð gerir söguna
líka þannig úr garði að mynd fjölskyld-
unnar teiknast út frá nokkrum upphafs-
punktum frekar en að verða línuleg
framvinda orsaka og afleiðinga. Þéttist
frekar en að vera leidd til lykta.
Efnistengsl bókanna tveggja við
önnur verk höfundar eru líka margvís-
leg og mjög auðgandi að grúska í fyrir
þá sem vilja gangast honum á hönd af
alvöru. Við verðum fyrst vitni af einu
lykilatvika þessarar sögu, nauðguninni
á sláturhúsballinu, í Skurðum í rigningu
1996. Skýrastur er þó skyldleikinn við
hina sjálfsævisögulegu æskusögu Snark-
ið í stjörnunum. Ari deilir hinni sáru
reynslu móðurmissis með aðalpersón-
unni þar, sem og þeim jarðvegi harð-
neskju og kulda sem fylgir.
Í Eitthvað á stærð við alheiminn
mildast sú mynd allnokkuð þegar við
fáum innsýn í persónuleika föður hans
og stjúpu sem bæði virðast á endasprett-
inum en hafa fundið einhverskonar frið
og – að minnsta kosti hún – innsýn í
hvað orsakaði andrúmsloftið á heimil-
inu, og hverjar gætu hafa verið afleið-
ingar þess. Bréf stjúpu til Ara undir lok
bókarinnar er fallegur texti, kannski
strangt til tekið of fallegur, en fallegt af
höfundinum að ljá þessari þreyttu og
hörðu konu eitthvað af stílmýkt sinni
þar sem hún kveður okkur. Gott ef það
er ekki einfaldlega réttlætismál að
hörkutól og hrúðurkarlar af báðum
kynjum fái aðgang að skáldlegu ímynd-
unarafli og mjúkum alheimshúmanisma
höfundar. Skáldlegt réttlæti.
Þetta er stór og breið fjölskyldusaga
og þjóðfélagslýsing með tvær persónur
stærstar í forgrunni: hin sterka og siglda
en viðkvæma Margrét og Ari sonarson-
ur hennar. Bæði eru þau að nokkru
utanveltu í samfélögum sínum, í hálf-
gerðu stríði við þau. Það er í gegnum
þann núning sem einkenni samfélag-
anna, mótin sem þau ætla fólki að passa
í, verða sýnileg. Harðneskja sameigin-
legt einkenni beggja skeiðanna. Við
fylgjumst með heitri ást Odds og Mar-
grétar veðrast í harðri lífsbaráttunni og
flótta Ara frá keflvískum kulda og
sinnuleysi föður og stjúpu eftir heimsslit
móðurmissisins í skjól heyrnartólanna,