Hugur - 01.01.2014, Blaðsíða 80

80 Sigurjón Árni Eyjólfsson
æskilegt.“30 Einstaklingurinn, sjálfræði hans og möguleikar á að móta og bera
ábyrgð á eigin lífi eru hér sett í öndvegi.
Vel má skoða kvennahreyfinguna og þá jafnréttisbaráttu sem hún hóf fyrir um
tveimur öldum síðan sem skilgetið afkvæmi upplýsingarinnar, frjálslyndisstefn-
unnar og þeirrar áherslu á mannréttindi er þær leiddu til. Tilvistarheimspekin
yfirtekur þær en setur einstaklingshyggjuna í annað samhengi. Hún greinir sig
hér frá sýn miðalda á manninn sem ferðalang (lat. homo viator) eða sem pílagrím
á jörðu,31 en samtímis greinir hún sig einnig frá sýn hins tæknivædda nútíma á
manninn sem verkmann (lat. homo faber) „sem mótar jafnt umhverfi sitt og gerir
tilraunir með það“.32 Beauvoir er meðvituð um þessa arfleifð og með hvaða hætti
tilvistarstefnan greinir sig frá henni. Að hennar mati tekur tilvistarstefnan með
í reikninginn, líkt og trúin, illskuna og þverstæður tilverunnar þegar veruleiki
mannsins er til umfjöllunar.33 Hún gengur út frá stöðu einstaklingsins í sam-
tímanum, þar sem honum er varpað inn í þverstæðufullan og firrtan veruleika
sem hann er sjálfur hluti af. Við þessu umkomuleysi og tilvistarvanda eigi hvorki
stjórnmálalegt né trúarlegt kennivald svar, hvað þá sú vísinda- og tæknihyggja
sem gegnsýri vestrænt samfélag. Engin stofnun geti leyst einstaklinginn undan
ábyrgðinni á eigin tilvist og því verkefni að gefa lífi sínu merkingu.
Tilvistarheimspekin tekur hér illskuna og þverstæður tilverunnar alvarlega.
Hún viðurkennir að þessari viðleitni til sjálfræðis fylgi hætta á mistökum, röng-
um ákvörðunum og erfiðleikum. Sá kross fylgi tilvist mannsins. Því eru ekki til
einfaldar lausnir eða auðveldar uppskriftir fyrir því hvernig menn geti náð tökum
á lífi eða tilvist sinni. Jafnréttisbaráttan gerir því lífið ekki einfaldara fyrir ein-
staklinginn, enda kostar sjálfræðið átök og krefst ábyrgðar.
Beauvoir tekur hér alvarlega ábendingu Nietzsches um að ekki séu til einhver
yfirhugtök eða almenn gildi sem allir hljóti að lúta.34 Einstaklingnum megi því
ekki skipta út eða láta hann víkja fyrir meintri velferð heildarinnar. Um það segir
Beauvoir: „Við aftur á móti ályktum að ekki er til nein önnur almannaheill en sú
sem tryggir velferð borgaranna. Við metum stofnanir út frá þeim raunverulegu
tækifærum sem einstaklingnum eru gefin.“35 Hjá henni víkur vægi einstaklingsins
30 Mill 2003: 100.
31 Í sálmi Matthíasar Jochumssonar (1835–1920), „Fögur er foldin“, er unnið með þennan mann-
skilning, en þar segir m.a.: „Fögur er foldin, / heiður er Guðs himinn, / indæl pílagríms ævigöng.
/ Fram, fram um víða / veröld og gistum / í Paradís með sigursöng. / Kynslóðir koma, / kynslóðir
fara, / allar sömu ævigöng.“ Sálmabók íslensku kirkjunnar 1997, nr. 96.
32 Schönherr-Mann 2007: 187.
33 Simone de Beauvoir telur að einmitt þessi þáttur skýri hvers vegna svo margir hafni tilvistar-
heimspekinni: „Menn vilja ekki láta ögra sér. En einmitt vegna mannlegra hætta, raunverulegra
mistaka og bölvunar á jörðu, fá orð eins og sigur, viska og gleði merkingu. Því ekkert er fyrirfram
gefið. Vegna þess að maðurinn getur tapað einhverju getur hann líka unnið“ (Beauvoir 1983b:
99; vitnað eftir Schönherr-Mann 2007: 167). Segja má að bók Beauvoir Allir menn eru dauðlegir
(1983a) fjalli einmitt um þennan þátt mannlegrar tilveru.
34 Beauvoir 2012a: 200, 799, 878.
35 Beauvoir 2012a: 25. Í íslenskri þýðingu Torfa H. Tulinius er þessi spenna milli tilvistarheim-
spekinga og hefðarhyggjunnar sett fram í eintölu en í þeirri þýsku í fleirtölu og skilin eru þar
greinilegri: „Hvað mig varðar, tel ég að almannaheill sé ekki tryggð nema að heill einstaklinga sé
það líka. Ég met stofnanir út frá þeim raunverulegu tækifærum sem einstaklingnum eru gefin.“
Beauvoir 1999:43.
Hugur 2014-5.indd 80 19/01/2015 15:09:33