Hugur - 01.01.2014, Blaðsíða 228

228 Páll Skúlason
IV
Hér komum við að upplifun okkar af hinu hugstæða, upplifun sem fellur ekki
að neinu hugmyndakerfi en sýnir þó hversu smá og yfirborðskennd öll slík kerfi
hljóta að vera. Við skulum nú yfirvega þessa upplifun sem slíka, það er án tillits
til þeirra tilteknu ytri viðfanga sem valda upplifuninni hverju sinni (eins og ég tel
Öskju vera dæmi um) eða til þess með hvaða hætti reynslan var framkölluð.
Það er ljóst af greiningu Ottos að hin hugstæða vitund tengist ekki neinum
ákveðnum ytri aðstæðum, hann ímyndar sér hið hugstæða fremur sem óvenjulegt
fyrirbæri eða viðfang sem við kunnum að uppgötva og upplifa með svipuðum
hætti í ólíkum aðstæðum. Í raun virðist eitthvað varðandi heiminn valda því, að
minnsta kosti endrum og eins, að við upplifum tilfinningu fyrir hinu hugstæða í
þeim skilningi sem Otto ljær því, það er sem einhverju forboðnu eða heilögu án
nokkurs siðferðilegs eða röklegs innihalds. Otto telur að þessi sérstaka tilfinning
geti aðeins kviknað vegna þess að í djúpum sálar okkar njótum við þeirrar óvenju-
legu náðargáfu að geta uppgötvað hið hugstæða.20 Samkvæmt Otto ættum við að
hugsa fræðilega um grundvöll hins hugstæða sem „„hreina skynsemi“ í dýpstu
merkingu þess hugtaks, sem vegna „yfirburða“ inntaksins verður að aðgreina bæði
frá hinni hreinu fræðilegu og hinni hreinu hagnýtu skynsemi Kants, sem nokkuð
enn æðra og dýpra en þær eru.“21
Ég hyggst ekki véfengja þessa kantísku hugsun, en mér finnst mun áhugaverðara
að einbeita mér að þeirri staðreynd að það er eitthvað truflandi í sambandi okkar við
hlutveruleikann; eitthvað sem veldur því á stundum að við upplifum heiminn sem
gjörsamlega óskiljanlegan. Tilfinningin fyrir hinu hugstæða, hin hugstæða vitund,
er skýr opinberun þessarar grundvallarstaðreyndar um samband okkar við veru-
leikann, heiminn og sjálf okkur. Vissulega dveljum við sjaldan við þessa truflandi
reynslu sem fólk kann að upplifa og tjá með býsna ólíkum hætti. Mér hefur alltaf
þótt lýsing Alberts Einstein á þessari reynslu býsna nærri lagi: „Hið fegursta sem
við kunnum að upplifa er reynslan af hinu dulræna. Hún er uppspretta allrar
sannrar listar og allra vísinda. Sá sem ekki kannast við þessa tilfinningu, sá sem
getur aldrei staldrað við í aðdáun og forundran er svo gott sem dauður: augu
hans eru lokuð.“22 Ég geng að því vísu að trúarbrögð heimsins bjóði upp á ólíkar
leiðir til að tjá þennan andlega skilning í því skyni að gera okkur kleift að treysta
andleg tengsl okkar við náttúruna og okkar sjálfra á milli. Orðið religion er dregið
af latneska orðinu re-ligare, að binda saman, og þessi einfalda merking er sérlega
mikilvæg, orðið lýsir því um hvað trúarbrögðin snúast. En ef það er nauðsynlegt
að binda eitthvað saman, eða tengjast einhverju, er það vegna þess að einhver
aðskilnaður er til staðar: Hvert okkar uppgötvar sjálft sig aðskilið frá öllu öðru,
jafnvel sjálfum okkur, sem náttúruverum.
20 Í kristinni kenningu er iðulega talið að hugmyndin um Guð sé falin innra með hverri mannssál,
en að hvert og eitt okkar verði sjálft að leggja á sig að virkja hana í daglegu lífi og reynslu. Otto
hefði ekki nefnt hið hugstæða Guð þó hann hafi verið kristinn. Það er fremur hreint a priori-
grunnhugtak skynseminnar í hinum kantíska skilningi.
21 Otto 1958: 114.
22 Vitnað eftir Patrick og Chapman 1935: 44.
Hugur 2014-5.indd 228 19/01/2015 15:09:41