Hugur - 01.01.2014, Blaðsíða 110

110 Salvör Nordal
Sú umræða sem nú á sér stað um nýja manntegund, „posthumanity“, er einkar
athyglisverð út frá hugmyndum okkar um hvers konar manneskjur við viljum vera
og segir líklega meira um okkar samfélag en við viljum kannast við. Svo virðist
sem í henni felist viss viðurkenning á því að við getum ekki í núverandi mynd tek-
ist á við þau vandamál sem blasa við okkur. Þversögn samtímans kann að vera sú
að við höfum skapað svo flókið og krefjandi umhverfi að við þurfum nýja tegund
mannkyns til að takast á við það. Vandinn er afur á móti sá að tæknilegt samfélag
hefur tilhneigingu til að leita að tæknilegum lausnum á öllum þáttum lífsins.
Engum dylst að tækni og vísindi hafa gjörbreytt stöðu mannsins í heiminum
og eflt velferð hans stórkostlega. Í upphafi síðustu aldar ólu margir þá von í brjósti
að með aukinni þekkingu og almennri menntun myndi velferð okkar aukast enn
frekar og manneskjan næði að lifa í friði með öðrum. Að mati Ortega y Gasset
felur menntun í sér alhliða þroska einstaklingsins óháð starfsþjálfun hans. Hún
innihaldi siðfágun lífsgilda, fágun tilfinningalegra viðbragða og aukins skilnings
á eðli hlutanna.31 Hér er á ferðinni hugsjón um menntun sem er andstæð þeirri
tæknilegu hugsun sem hefur verið ráðandi. Tæknihyggjan virðist aftur á móti ala
á gildismati sem er ósamrýmanlegt siðferðilegum markmiðum eins og þeim sem
auka næmi okkar fyrir öðru fólki og samkennd með öðrum. Sú heila- og tauga-
efling sem nú er mest í umræðunni miðar að því að efla fólk til meiri samkeppni
og skilvirkni en þá er hætt við að við færumst fjær þeirri hugsjón um siðfágun og
skilning á eðli hlutanna sem Ortega y Gasset gerir að umtalsefni.
Hér hljótum við að spyrja okkur hvert markmið eflingar er og hvaða hugmyndir
við höfum um eftirsóknarvert líf. Ef markmiðið er „alhliða þroski og siðfágun“ er
harla ólíklegt að tæknin geti aukið hana. Þrá mannsins eftir fullkomnun sem stýr-
ist af tæknilegri hugsun kemur í veg fyrir að við leitum að rót vandans. Í stað þess
að velta því upp hvað sé að þeim kröfum sem gerðar eru til fólks, til að mynda á
vinnustöðum eða í námi, leitum við leiða til að efla fólk svo það geti staðist þessar
kröfur. Í stað þess að spyrja hvernig við getum veitt fólki með þroskafrávik aðgang
að samfélaginu og hvað það hafi mögulega uppá að bjóða er spurt hvernig hægt
sé að finna leiðir til að breyta þeim. Í stað þess að umfaðma þá sem eru öðruvísi
og frávik frá norminu er reynt að efla þá og gera þá eins og hina. Flestum kann
að finnast eftirsóknarvert að efla þá sem hafa þroskafrávik og gefa þeim þannig
fullan aðgang að samfélagi þeirra sem fylgja norminu en því má ekki gleyma að
skilningur og mat á frávikum tekur mið af samfélagsgerðinni og endurspeglar
ávallt ákveðið gildismat.
Hugmyndir um eflingu til að „leiðrétta“ frávik geta því orðið til þess að ýta
undir eða festa fordóma í sessi frekar en að uppræta þá. Að þessu leyti getur sú
tæknilega leið sem margir sjá sem lausn á vandamálum samtímans verið skjótvirk
leið frá okkur sjálfum. Hún er í vissum skilningi flótti frá þeim siðferðilegu og
tilvistarlegu spurningum sem tilvera mannsins grundvallast á, spurningum sem
snúa að grunngildum og vandanum við að glíma við hversdagslega tilveru. Öld-
um saman hafa heimspekingar og siðfræðingar glímt við þessar spurningar. Áköf
31 Ortega y Gasset 1946.
Hugur 2014-5.indd 110 19/01/2015 15:09:35