Hugur - 01.01.2014, Blaðsíða 69

Heimspekin og lífið 69
inga. Þekktastur þeirra er vafalaust hinn franski Pierre Hadot. Aðrir eru hinn
grísk-bandaríski Alexander Nehamas, en síðast hefur hinn ameríski John Cooper
lagt orð í belg.21 Hinn síðastnefndi leggur til að fyrir heimspekinga fornaldar
sé heimspekin sú grein – eiginlega sú list – sem þroskar og fullkomnar skyn-
semis gáfuna, þannig að sá sem sé gæddur skynsemi í þessum skilningi, skólaða af
heimspekinni, og lifir lífi sínu af og í þessari heimspeki (en ekki aðeins í samræmi
við hana), hann einfaldlega lifir góðu lífi.22 Þessi skilningur fornmanna er ólíkur
okkar, sem höfum af ýmsum sögulegum og heimspekilegum ástæðum breikkað
bilið á milli skynsemi (og þá heimspeki) og breytni. Breytni á grundvelli heim-
speki – heimspekilegur lífsmáti – var verðmæt í sjálfri sér, ekki vegna einhvers
annars; breytni á grundvelli heimspeki var hið farsæla líf, því heimspeki full-
komnaði skynsemina, og skynsemin stjórnaði lífinu eða var a.m.k. ætlað að gera
það. Heimspekin var sem sagt grundvöllurinn fyrir hið góða líf. Vissulega var
samkeppni milli ólíkra stefna um innviði, en þessar forsendur voru sam eigin-
legar.23
Samkvæmt Cooper er hryggjarstykkið í heimspeki að hætti fornmanna rök-
ræðan, rökgreiningin og sá skilningur sem hún veitir. Fátt, jafnvel ekkert annað
rúmast innan þessarar heimspeki. Hann er því á öndverðum meiði við Hadot,
ekki síst hvað varðar tvö atriði. Í fyrsta lagi færir Hadot rök fyrir því að sá sem
hugðist ástunda heimspeki til forna veldi sér skóla eða stefnu. Þetta val hafi verið
ákveðið tilvistarval, en byggi ekki endilega á vitsmunalegri greiningu eða skyn-
samlegri afstöðu, þeirri skoðun byrjandans að þessi skóli hefði rétt fyrir sér og
stefnan tjáði sannleikann. En í öðru lagi finnur Hadot innan heimspeki fornaldar
sem lífsmáta rúm fyrir fleira en rökræðu og rökgreiningu, einkum það sem hann
nefnir andlegar æfingar, tilraunir til að breyta sjálfinu.24 Cooper og Hadot eru
sammála um að heimspekin hafi verið eini grundvöllurinn; það var engin sam-
keppni um grundvöllinn frá trúarbrögðum. Sú samkeppni kom síðar; og hana
unnu trúarbrögðin. Þá var heimspekin ekki lengur þessi grundvöllur, heldur í
mesta lagi aðstoðartæki sem nota mætti til að varpa ljósi á atriði innan trúarinn-
ar.25 Trúin tók að skipa þann sess í lífum mannanna sem heimspekin hafði áður
skipað. Og það er ekki langt síðan hún hætti að skipa þennan sess, ef hún hefur
þá hætt að gera það.
Hvor leiðin sem farin er, leið Coopers eða Hadots, er ljóst að grundvallarmun-
ur er á stöðu heimspekinnar innan fornaldar og á síðari tímum. Fyrrnefnd gjá
milli lífs og fræða – hinna heimspekilegu fræða – er til staðar. Heimspekin felur
21 Sjá Hadot 1995, Hadot 2002, Nehamas 1998 og Cooper 2012. Róbert Jack hefur einnig gert grein
fyrir sérstöðu fornaldarheimspeki (2006: 15–25).
22 Sjá Cooper 2012: 6.
23 Cooper 2012: 11–14 leggur til að þrenns konar forsendur hafi almennt verið samþykktar af heim-
spekingum fornaldar og marki sérstöðu fornaldarheimspeki: (1) Skynsemi, sem rannsóknargáfa
mannsins, hefur bein sálfræðileg áhrif á hann; hafi hann gáfuna, hreyfir hún hann til breytni.
(2) Heimspeki er sú grein sem fullkomnar þessa skynsemi eða gáfu. (3) Öðlist maður þekkingu og
höndli þannig sannleikann hlýtur maður að breyta rétt.
24 Greinargerð Hadots fyrir andlegum æfingum hafði töluverð áhrif á Michel Foucault og hug-
mynd hans um ræktun sjálfsins í 2. og 3. bindi Histoire de la sexualité.
25 Þessa sögu hefur Hadot rakið: Hadot 2002: 237–52.
Hugur 2014-5.indd 69 19/01/2015 15:09:33