Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 125

124 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
blessaða menn“, segir um hin frægu sýndarréttarhöld Stalíns, sem Halldór
var viðstaddur, og þá er komið að brottnámi Veru Hertzsch, sem er umtalað-
asti hluti bókarinnar, og enn er Halldór viðstaddur. „Ég stóð upp og sagði
Aufwiedersehen við Veru Hertsch og blessbless við dóttur hennar sem svaf
fallega.“6
Skáldatími er frásögn af höfundi sem lýsir sig lausan frá fyrra safnaðar-
starfi sínu á ýmsum vettvangi og frá þeirri sannfæringu sem knúði slíka við-
leitni áfram. Það má jafnvel lesa hana sem yfirlýsingu um frelsi höfundarins,
kannski það „einstaklingsfrelsi“ sem Stefan Zweig lofsyngur í sinni bók.
En það frelsi er þó óhjákvæmilega íþyngt sögunni sem að baki býr og ekki
er sögð nema að vissu marki. Eftir að Vera og stúlkan hennar hafa verið
kvaddar – og í millitíðinni hafa þær horfið og ekkert frekar til þeirra spurst
– kemur lokaþáttur bókarinnar, um vinnu við ritun Gerska ævintýrsins og
Heimsljóss í Uppsölum í Svíþjóð vorið 1938. Og síðustu orðin eru: „Já þá
voru heldur en ekki Sumarlönd í heiminum, þúsundáraríki í öllum áttum
einsog hvur vildi hafa, sjö sólir á lofti. Hitt er annað mál að þó bækur þessar
tvær segi ýmislegt af hug mínum einsog þar var ástatt um veturinn, þegja
þær sem betur fer um mart.“7 Það má einnig segja um Skáldatíma sjálfan og
bak við þá þögn, og einnig bak við kímnina og kaldhæðnina, kann að búa
margskonar hugarangur og sársauki.
Í ævisögu Halldórs Laxness segir Halldór Guðmundsson um Skáldatíma
að þegar bókin sé lesin í samhengi við ævi rithöfundarins vakni „sú tilfinn-
ing að uppgjörið sé þrátt fyrir allt ekki laust við sérhlífni. Halldór var ekki
bara trúgjarn hugsjónamaður á fjórða og fimmta áratugnum. Hann var blátt
áfram einn helsti forsvarsmaður Stalíns og Sovétríkjanna á Íslandi. Á tíma-
bili studdi hann þau í öllu sem þau tóku sér fyrir hendur, og hann reyndi ekki
að draga lærdóma af handtöku Veru Hertzsch. Sérhver maður reynir að búa
til sögu af sjálfum sér sem hann getur lifað við.“8
Viss sérhlífni er einnig til staðar í Veröld sem var. Í nýlegri útgáfu verks-
ins, sem Oliver Matuschek annaðist, kemur fram í ítarlegum athugasemdum
Matuscheks að Zweig lagar efnið stundum í hendi sér á kostnað sagnfræði-
legrar nákvæmni, og í einu tilviki á ansi bíræfinn hátt. Zweig segir – og
hér er vísað til íslensku þýðingarinnar – að hann hafi ekki látið glepjast af
fjöldahrifningu fólks í upphafi fyrri heimsstyrjaldar og verið „í hjarta mínu
staðfastur heimsborgari frá byrjun“ (207–208), og hann lætur sem grein er
hann birti í útbreiddu dagblaði, Berliner Tageblatt, í september 1914, hafi
falið í sér „einarða afstöðu gegn þeim sem þeyttu lúðra hatursins“ og fleiri
góðar heitstrengingar (217). Og hann kveðst hafa fengið bréf frá franska höf-
undinum Romain Rolland sem hafi tekið undir orð hans. Matuschek bendir
á að Zweig fari hér afar frjálslega með efnið í sinni eigin grein sem og í bréfi
Rollands og fegri jafnframt afstöðu sína í upphafi stríðs. Raunin sé sú að þá