Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 131

130 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
Zweig. Árið 1922 hafði hann birt bókina Amok. Novellen einer Leidenschaft,
þar sem „Leidenschaft“ eða „ástríða“ er látið leika undir með orðinu „amok“.
Þetta malasísk-indónesíska orð vísar upprunalega til morðæðis en hefur leit-
að inn í önnur tungumál og er notað um ýmiskonar brjálæði eða æðisköst;
um það þegar einhver missir tök á sjálfum sér. Í bókinni Amok er að finna
nóvelluna „Der Amokläufer“, eða „Hlaupaæðið“ eins og Þórarinn Guðnason
nefndi þýðingu sína sem birtist sem framhaldssaga í tímaritinu Dvöl árið
1936. Þegar önnur íslensk gerð sögunnar, eftir ónafngreindan þýðanda, birt-
ist í Fálkanum fimmtán árum síðar (sem framhaldssaga frá janúar og fram
í apríl 1951) er sagan einfaldlega nefnd „Amok“ og sá titill er síðar hafð-
ur á þýðingu Þórarins þegar hún er flutt sem framhaldssaga (að hluta til í
leikformi) í Ríkisútvarpinu í mars 1958. Í millitíðinni hafði Ólafur Hansson
menntaskólakennari hugsanlega átt þátt í að festa orðið í íslenskum sessi
með allítarlegri grein sem hann birti í Mánudagsblaðinu 1957 og nefndi ein-
faldlega „Amok“. Hann fjallar þar um amokhlaup eða morðæði Malajanna
í Austur-Indíum sem átti sér aldalanga sögu, en ræðir einnig almennari til-
brigði fyrirbærisins, meðal annars í verkum Stefans Zweigs:
Og Stefan Zweig hefur oftar en einu sinni tekið ástaæði til meðferðar, enda hafa fáir
eða engir verið honum fremri í lýsingum á einæði af ýmsu tagi, hómósexualisma,
söfnunaræði, og fleiru slíku. Ein alþekkt og átakanleg saga Zweigs um einæði í
ástum er Bréfið frá óþekktri konu. Hrjúfari og stærri í sniðum er þó sagan um
amokhlauparann, sennilega stórbrotnasta saga, sem nokkru sinni hefur verið rituð
um einæði sem sviptir mann ráði og rænu. Brjálæðisleg ást gamla læknisins á
ungri, hrokafullri yfirstéttarkonu sem ekki vill líta við honum og fyrirlítur hann
meir en rykið, sem hún gengur á, er þrátt fyrir allt aldrei hlægileg, heldur átakanleg
og næstum því ægileg, voðaleg ástríða, sem nær út yfir gröf og dauða. Læknirinn
hleypur amok, ekki með því að drepa fólk með rýtingi, heldur með því að elska með
brjálaðri ást, sem er jafn æðisgengin og fellibylur eða aðrar hamfarir náttúrunnar.
Amok getur lýst sér í ýmsum myndum og ólíkum. [...] Eru þá amokhlaupararnir í
lífinu ekkert annað en brjóstumkennanlegir vitfirringar? Okkur hversdagsfólkinu
hættir við að líta svo á, okkur sem erum vön hálfvelgjunni í öllum tilfinningum.
En hver er kominn til að segja, nema amokhlauparinn í ástríðu sinni og ógæfu lifi
lífinu á margfalt ríkari hátt en við höfum nokkru sinni gert?19

Ólafur Hansson hefur áreiðanlega ekki verið einn um það á sjötta áratug síð-
ustu aldar að fella samkynhneigð (hómósexúalisma) undir „einæði“, ef ekki
„brjálaða ást“, og skal ekki gert veður úr því hér. Öll kynhneigð sem bregður
út af stöðluðum normum í íhaldssömum samfélögum getur lent í einhvers-
konar amoki eða ólgusjó á jaðrinum. Athyglisvert er hinsvegar að sjá hve
verk Stefans Zweigs virðast vera orðin kunnur þáttur í íslensku bókmennta-
lífi þegar komið er laust fram yfir miðja síðustu öld. Ólafur ræðir um Zweig
rétt eins og hér sé velþekktur innlendur höfundur á ferð og virðist gefa sér