Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 141

140 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
giftist hún barnung hinum enn yngri Frans Frakklandsprins og þar með var
þriðja krúnan komin í augsýn. Frans var veikburða og María hafði einungis
verið Frakklandsdrottning í hálft annað ár þegar hún var orðin ekkja, 17 ára
gömul.
Í Frakklandi læsist líf Maríu Stúart endanlega í lykilhlutverki hennar sem
drottningar í flóknu valdatafli og „til þess að vera drottning og halda áfram
að vera það, má hún aldrei framar vera eins og henni er lagið, einlæg og
sönn. Sá maður, sem hefur ofurselt sig stjórnmálum, á ekki lengur sig sjálfan
og verður alltaf að hlýða öðrum lögum en rödd sinnar eigin samvizku.“32
Þetta er kjarnamálsgrein af höfundarins hálfu og myndin sem hann bregður
upp af lífi Maríu mótast af gríðarlegri spennu milli persónuleika hennar og
miskunnarlausra aðstæðna sem eru þéttofnar hagsmunaþráðum. Og á þess-
um velli er langt frá því að allt liggi í augum uppi. „Það skýra og auðsæja
mælir fyrir sér sjálft, en það dularfulla gefur ímyndunaraflinu lausan taum-
inn. Því er það, að þær sögulegu persónur og atburðir, sem hjúpaðir eru
slæðu vafasemdanna, krefjast sífelldrar túlkunar og skáldskapar. Harmsaga
Maríu Stúart er sígilt dæmi um hina ótæmandi og eggjandi dul sögulegra
viðfangsefna“ (9).
Þessi upphafsorð Zweigs segja sitthvað um viðhorf hans til sögulegs veru-
leika og til þess hvernig liðin tíð getur lifnað með okkur. Í því ferli vinna
túlkun og skáldskapur saman og það er athyglisvert að í þessu verki vísar
Zweig ítrekað til Shakespeares, sem er að hans mati „mesti túlkari“ sögunnar
(50). Bókmenntir eru, samkvæmt þessu, ein máttugasta aðferð sem býðst til
að nálgast fortíðina – og með þessu er Zweig kannski óbeint að segja að ævi-
sögur hans um fyrri tíðar fólk séu bókmenntaverk, þótt hann nýti sér sömu
heimildir og sagnfræðingar. En innan þessa sviðs er í sjálfu sér einnig víður
túlkunarrammi – og þar lætur höfundur stundum gamminn geisa í drama-
tískri mynd sinni af Skotadrottningu. „María Stúart er ein af hinum sjald-
gæfu og eggjandi konum, sem lifa aðeins skamma stund. Blómgun þeirra
er skömm en ör, og þær blossa upp í ástríðuofsa stuttrar stundar.“ Hér er
hann að vísa til þeirra tveggja ára er María var gagntekin af sambandi sínu
við Bothwell lávarð, sem varð þriðji eiginmaður hennar. „Og aðeins vegna
þessarar ástríðu lifir nafn hennar enn í dag í skáldskap og skýringum“ (11).
Áherslan á þetta örlagaskeið, þessa ögurstund í lífinu, getur orkað á lesand-
ann sem einföldun, en vissulega má færa rök fyrir því að þarna sé María
líkt og að rífa sig lausa úr þeim höftum sem hún hefur búið við en jafnframt
leiðir þetta amok-tímabil til flótta hennar yfir til Englands þar sem hún er
síðan til æviloka fangi frænku sinnar, Elísabetar drottningar. Það eru aðrar
yfirlýsingar sögumanns sem fara líklega meira fyrir brjóstið á mörgum nú-
tímalesendum, eins og þegar hann ber saman Maríu og Elísabetu og segir að
þó að þær „séu óvenjulegum hæfileikum gæddar, þá eru þær þó alltaf konur