Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 145

144 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
óreimaðir.“37 Balzac er einn af snillingum heimsbókmenntanna, maður sem
hefur þá köllun að verða sagnfræðingur og sálfræðingur aldar sinnar, „bók-
menntasköpuður þeirrar ferlegu skepnu sem kallaðist París, Frakkland eða
Veröld“ (116). Líf Balzacs, eins og það birtist okkur í bók Zweigs, einkennist
af skipulagi og ringulreið, af vinnusemi og reikulum draumum um ástir og
auðævi, af snjöllum hugmyndum sem verða ekki að veruleika og skilja hann
eftir í skuldafeni, af framtakssemi en hinsvegar líka óöryggi, sem honum
tekst þó að kveða að nokkru leyti niður með sambandi sínu við frú Berny,
konu sem er allmiklu eldri en hann, í senn hjálparhella, ástkona og móður-
ígildi. Það var Balzac sem kenndi Zweig að sjá mikilvægi Josephs Fouchés,
erkismiðs hins pólitíska baksviðs og skuggahliðstæðu Napóleons, sem og að
skilja að „tilviljunin“ sé „mesti skáldsagnahöfundurinn“ (365).
Sem vekur þá spurningu hvort ævisaga Balzacs sé ekki í raun og veru
skáldsaga. Á íslensku heitir hún eingöngu Balzac en þegar hún birtist fyrst
bar hún titilinn Balzac. Roman seines Lebens og enn erum við að glíma
við erfiðan undirtitil.38 „Æviskáldsaga hans“? „Skáldsaga ævi hans“?
„Skáldævisaga hans“? Hver eru skáldsagnaeinkennin? Þau búa í persónu-
sköpuninni og sviðsetningunni: Balzac hefur meira svigrúm en vænta mætti
í ævisögu og höfundur beitir ákveðinni ýtni og yddingum við sviðsetningu
snillingsins, sem er stundum lyft skýjum ofar en birtist einnig í spéspegli.
Kannski er þetta líka sjálfsaga, saga um persónusköpun og skáldsagnagerð,
því að Balzac er meistari Zweigs í eftirtekt, í skyggningu mannlegrar hegð-
unar: „[H]venær sem einhver skipan komst á líf hans var eins og eitthvert
óreiðueðli innra með honum tæki höndum saman við ytri aðstæður til að
kalla fram nýja óreiðu. Hann gat ekki dregið andann nema loftið væri eld-
heitt“ (184–185).
Í framhaldi af því – og í ljósi þess hve rækilega form og hugtak skáldsög-
unnar hafa verið spennt út á liðnum áratugum – má spyrja hvort að minnsta
kosti fjórar aðrar ævisögur sem hér hafa verið ræddar séu einnig, einkum
með hliðsjón af persónusköpun og sviðsetningum, í raun ígildi skáldsagna
eða jafnvel fullgildar sögulegar skáldsögur á ferli Zweigs, þ.e.a.s. bækurnar
um Maríu Antoinette, Maríu Stúart, Joseph Fouché og Magellan. Þetta á
hinsvegar miklu síður við um Erasmusbókina.
Veröld sem er
Það er ekki lítið efni sem eftir Stefan Zweig liggur á íslensku. Á þessum
síðum hefur þó ekkert verið fjallað um leikritið Volpone sem Zweig samdi
upp úr samnefndu leikverki Bens Jonsons frá 17. öld og Ásgeir Hjartarson