Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 126

ANDVARI HEIMSMYNDIR, ÖGURSTUNDIR, MANNTAFL 125
hafi hann látið hrífast með í stríðsvímunni; sú hrifning hafi ekki varað lengi
en síðan hafi hann verið í mikilli óvissu um skeið. Tvennt virðist hafa breytt
því, annars vegar hin ákveðnu viðbrögð í bréfi Rollands og hins vegar sá
hroðalegi raunveruleiki sem blasti við Zweig þegar hann fór í sjúkrabúðir við
austurvígstöðvarnar sumarið 1915. Eftir það þolir hann ekki „stríðslygarnar“
sem blasa við í blöðunum og, eins og segir í bókinni, „ég sá að það tjáði
ekki annað en hefja baráttu gegn ófriðnum“ (229). Hann gerist bandamaður
Romains Rollands í friðarmálum, en Rolland vann að þeim í útlegð í Sviss
á stríðsárunum og þangað færði Zweig sig líka árið 1917. Það ár snýst Zweig
einnig ákveðið gegn hernaðarhyggju í leikriti sínu Jeremias.
En hvers vegna fer Zweig svona frjálslega með atburðarásina þegar hann
lýsir henni löngu síðar, eftir að síðari heimsstyrjöldin er hafin? Matuschek
segir, vafalaust réttilega, að það sé vegna þess að á millistríðsárunum hafi
Zweig orðið víðkunnur sem óbilandi friðarsinni og hafi talið sig þurfa að
haga frásögn sinni í samræmi við þá mynd af sér.9 Hann býr semsagt til
sögu af sjálfum sér sem hann getur lifað við. Það merkir ekki að efast þurfi
um viðhorf hans og heilindi eftir stefnubreytinguna eða um framlag hans til
friðarmála og alþjóðatengsla eftir að öfgasinnuð þjóðernisstefna fór að láta
á sér kræla að nýju og stoðir tóku að bresta undan lýðræðinu. Það kallaði á
málamiðlun og sáttfýsi að vinna að tengslum rithöfunda og listamanna þvert
á pólitískar skoðanir, einkum milli þeirra sem voru andsnúnir kommúnisma
og hinna, manna eins og Halldórs Laxness og Romain Rollands, sem tóku
mið af Stalín og stefnu Sovétríkjanna en voru jafnframt yfirlýstir friðar-
sinnar. En það er samfylking af þessu tagi sem myndaði grundvöll PEN-
þingsins í Buenos Aires 1936, og þangað er ferð þeirra Zweigs og Halldórs
heitið þegar kynni takast með þeim á skipinu Highland Brigade.
Upptakturinn að því sem Halldór segir um Zweig í Skáldatíma er athyglis-
verður. Þessi kafli bókarinnar nefnist „Frægir menn“ og hefst með orðum
Halldórs um að stundum sé sagt að honum hafi láðst „að læsa í skrift þau áhrif
sem ég hafi orðið fyrir af persónulegri viðkynningu við fræga menn“. Hann
bregst fyrst við með því að afneita muninum á frægum mönnum og ófræg-
um en segir þó jafnharðan að fátt sé jafn leiðinlegt og sögur um „stjörnur
eða þjóðhetjur“, sem hlíti „allir einni formúlu“ og þetta banni „frjálsa hreyf-
ingu í persónusköpun innan verksins“. Halldór tekur sem dæmi um frægan
mann rithöfundinn Emil Ludwig, sem er einnig farþegi á Highland Brigade,
en hann var einmitt þekktur fyrir ævisöguleg verk sín um heimsþekkta ein-
staklinga. Halldór kveðst sjá í Ludwig „hnappasteypara“ sem þykist vita allt
betur en aðrir, og síðan gerir hann stólpagrín að hegðun Lugwigs á skipinu.
Næst er vikið að franska rithöfundinum Georges Duhamel og honum líkt við
afdalabónda sem er „heldur lítill búhöldur“, og þá er komið að Zweig: