Andvari - 01.01.2019, Side 123

122 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
sem annar elst upp í stórri menningarborg í miðri Evrópu en hinn fæðist á
fámennri eyju á jaðri álfunnar. Á hinn bóginn er Veröld sem var skrifuð af
útlaga og hann kallar í bók sinni fram æskuheim sem hann hefur glatað á
skrifandi stund (bæði sem Austurríkismaður og gyðingur). Halldór á enn
eftir að endurvitja bernsku sinnar í bókum, en hefur raunar hreiðrað um sig
á æskuslóðunum og farið þaðan í sínar ferðir. Verkin eru ólík hvað andrúm
varðar, en það mótast í hvoru verki um sig af þeim ólíku röddum sem þar
mæla, innbyggðum sjónarhornum og afstöðu sögumanna, sem og mismun-
andi samspili nálægðar og fjarlægðar gagnvart því sem um er rætt.
Fyrsti kaflinn í Veröld sem var hefst með þessum orðum: „Ef ég á að lýsa
tímabilinu á undan heimsstyrjöldinni fyrri í sem fæstum orðum, held ég,
að það verði bezt gert með því að kalla það gullöld öryggisins. Í hinu forna
austurríska keisaradæmi virtist allt byggt á bjargi og sjálft var ríkisvald-
ið hornsteinn þessa trausta samfélags.“2 Í þessu traustvekjandi samfélagi, í
hinni glæstu Vínarborg, fæddist Stefan Zweig árið 1881 og þar var hann orð-
inn rúmlega þrítugur rithöfundur á framabraut þegar fyrri heimsstyrjöldin
hófst 1914 – og hún umturnaði lífssýn hans.
Skáldatími, sem kom út árið 1963, hefst hins vegar með íslenskri þýðingu
á einskonar bænafélagsvottorði frá klaustrinu í Saint Maurice de Clervaux
þar sem fram kemur að „Monsiur Kilian Gudjonsson Laxness“ hafi verið
„samþyktur félagsmaður 21. mars 1923“ og lýkur tilvitnun með þessum
orðum: „F.h. forstjórans Dom Alardos ábóta (signerað með stimpli), fr. H.
Claus O.S.B.“ Verkið hefst semsé með því sem Þórbergur Þórðarson hefði
getað kallað endurfæðingu – og bókin er svo reyndar einnig til vitnis um
annars konar endurfæðingu, sem Þórbergur var ekki ýkja hrifinn af, svo
sem kunnugt er3 – því að í henni gerir Halldór upp við sovét-kommúnism-
ann, sem hann hafði reyndar ekki verið formlega stimplaður inn í, en hafði
á köflum stutt dyggilega og lengi forðast að gagnrýna opinskátt. En við upp-
haf sögu er hann semsagt rúmlega tvítugur í klaustri í Lúxemborg:
Það var skemtilegt að vera orðinn rómversk-kaþólskur og búinn að láta biskupa
tóna yfir sér særíngar á latínu fyrir háaltari til að reka út djöfla og andskota sem
fylgja þeim manni sem skírður er til bannfærðrar villu.4
Halldór Laxness hefur vinninginn þegar systurnar kímni og kaldhæðni eru
annars vegar. Þær setja svip á ferð hans um nokkur ævisvið millistríðsár-
anna í bókinni – og fela í sér ákveðinn en síðbúinn særingarmátt andspænis
ýmissi sannfæringu sem höfundurinn var haldinn á þeirri leið. Bók Stefans
Zweigs er hins vegar knúin áfram af tregablandinni ástríðu og í raun sann-
færingu fyrir vissum grunngildum eftirsóknarverðs lífs og samfélags, gild-
um sem hann hefur séð fótum troðin í umheimi sínum. Raunar eru innbyrðis