Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 96

ANDVARI JÓN ÁRNASON, ÆVI OG STÖRF 95
öllum félagsmönnum ókeypis.60 Þessi mikla útbreiðsla um allt landið hefur
eflaust átt sinn þátt í því að litið hefur verið á íslenskar þjóðsögur sem eins-
leita heild og ekki verið tekið tillit til þess að þær geta margar haft hér-
aðs- eða landshlutabundin sérkenni. Og þó að efni sagnanna, og ævintýr-
anna sérstaklega, sé í raun fjölþjóðlegt hafði þjóðsagnasafn Jóns mikil áhrif
til þjóðernisvakningar. Margir lesendur litu á það sem frumheimild um ís-
lenska þjóðtrú og sögur.61 Fólk hefur talið sögurnar vera séríslenskar og talið
þær aðgreina íslenska þjóð frá öðrum, en þarna birtist einmitt sá „vandi sem
þjóðernissinnaðir hugsjónamenn áttu við að stríða,“ eins og Guðmundur
Hálfdanarson fjallar um og segir:
Í anda þýskrar hughyggju [...] sáu þeir þjóðina fyrir sér eins og eins konar
myndhverfðan einstakling, með samstæða sögu, einn vilja, eðli og sál. Hver
þjóð var í þessum skilningi ein heild frekar en samsafn einstaklinga, eða eins
konar lifandi vera, sameinuð innbyrðis og í eðli sínu ólík öllum öðrum þjóðum.
[...] Staðreyndin er aftur á móti sú að þegnarnir sem mynda þjóðirnar eru ólíkir
innbyrðis og eiga sér hvorki sameiginlega hagsmuni eða vilja, og þar að auki lifir
engin þjóð í hugmyndafræðilegu eða pólitísku tómarúmi.62
Það er alveg ljóst að Íslenskar þjóðsögur og ævintýri eru alls ekki sögur
allrar þjóðarinnar. Bæði var þeim ekki safnað jafnt um allt landið og ekki
er hægt að ganga út frá því að í þeim birtist viðhorf og heimsmynd allra
Íslendinga á 19. öld. Rannsóknarefnin sem bíða eru því mörg. Sérstaklega
þyrfti að rannsaka efni ákveðinna safnara og efni frá ákveðnum svæðum,
en einnig sögur einstakra sagnamanna til þess að athuga hvort og þá hvað
þessar 19. aldar sögur geta sagt okkur um viðhorf, áhyggjuefni og áhugamál
fólksins sem sagði þær og þeirra sem skrifuðu þær niður. Mismunandi við-
horf Íslendinga af ólíkum stéttum til þjóðsagnasöfnunarinnar hafa heldur
ekki verið skoðuð vandlega, né heldur hefur verið gerð nein textafræðileg
rannsókn á því hvernig ritstjórnarferlið fór með sögurnar, hvernig þeim var
breytt, hvernig sögum var blandað saman til að fá eina frásögn af sama at-
burði, hverjum var sleppt og hverjar teknar með í útgáfuna og hvers vegna
sum tilbrigði voru tekin fram yfir önnur. Í titli þjóðsagnasafnsins er sagt að
sögurnar séu íslenskar, það eru þær ekki allar. Margar þeirra hafa borist hing-
að frá öðrum löndum, en ekki hefur mikið verið skoðað hvaðan þær komu
og hvenær og hvernig þær hafa aðlagast íslenskum veruleika. Undanfarið
hefur verið unnið að því að að gera aðgengilega texta, bæði sagna og bréfa,
sem tengjast þjóðsagnasöfnun og útgáfu Jóns Árnasonar með nýrri tækni og
nýstárlegri framsetningu. Með slíku aðgengi má búast við að ennþá fleiri
mikilvægar spurningar vakni en heimildirnar verða þá aðgengilegar þannig
að einnig sé hægt að leita svara við þeim.