Vísir - 17.06.1944, Side 40

40
VlSIR
ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
Þróun sveitarmálefna
á íslandi.
Eftir Jónas Guðmundsson.
i.
Sveitarstjórn þjóðveldistímans.
Því hefir verið við brugðið,
hversu mikil meistarasmíð hún
hafi verið á ýmsa lund, hin
fyrsta stjórnarskipan Islend-
inga. Þeir settu hana, svo sem
kunnugt er, með einhuga sam-
tökum sín í milli, ótilneyddir
af ytri aðstæðum, en höfðu þó
áður kynnt sér löggjöf næsta
nágranna síns, Norðmanna, sem
vitað er með vissu, og að líkind-
um fleiri þjóða nærlægra, s. s.
Ira og Skota, þó ekkert liggi
nú fyrir um það.
Hinu er miklu sjaldnar á loft
haldið, að þessir sömu forfeður
vorir, eða jafnvel feður þeirra
og afar — sjálfir landnáms-
mennirnir e. t. v. — komu á hér
á landi fullkomnustu skipun
sveitarstjórnarmála, sem þá
þekktist, hyggðri á kosningum,
og tóku upp mjög fullkomið
skipulag, — mælt á þeirra tíma
mælikvarða, — á tveim ])ýðing-
armestu þáttum sveitarmálefn-
anna: fátækraframfærzlu og vá-
tryggingu á húsum og fénaði.
Hvaðan Islendingar hinir fornu
hafa fengið hugmyndina um
stofnun þessara sveitarfélaga,
sem þeir kölluðu þegar í upphafi
„hreppa“, eins og þau heita vel-
flest enn í dag, veit enginn. Um
það eru uppi að sjálfsögðu
margar og miklar getgátur, en
sleppt verður hér að minnast á
þær. Hitt skal aðeins á drepið,
að allar líkur eru til þess, að
hreppaskipulagið sé eldra en
sjálft Alþingi og í því sé raun-
verulega að finna fyrsta vísir-
inn að því, hversu skynsamlega
tókst til á margan hátt um
stofnun Alþingis, skipulag þess
og dómasljórn. En á sveitarfé-
lögunum og Alþingi var þegar í
upphafi einn megin munur.
Hann var sá, að sveitarfélögin
sáu sér strax fyrir sterkri fram-
kvæmdastjórn, 5 manna nefnd,
sem hafði allmikil völd í sveit-
armálefnum, en Alþingi sá
sjálfu sér aldrei fyrir neinni
slíkri stjórn allan þjóðveldis-
tímann, og vilja margir kenna
því, að svo fór sem raun varð á
1262, er sjálfsforræði vort glat-
aðist í hendur erlendum kon-
ungi. En allan tímann síðan á
landnáms- eða söguöld hafa
hrepparnir haldizt og lengst af
með líku sniði og verksviði sem
í öndverðu. Þeirra saga er því
orðin löng og merkileg og verð-
ur minnst af henni sagt hér. —
Áður er á það drepið, að í önd-
verðu fóru fram reglulegar
kosningar til sveitarstjórna.
Slíkar kosningar fóru ekki fram
til Alþingis á þjóðveldistíman-
um. Goðarnir voru hinir sjálf-
kjörnu ráðamenn á Alþingi. —
Þessi frum-kosningarréttur Is-
lendinga var að sjálfsögðu all-
mjög takmarkaður*. Ekki áttu
jiann rétt aðrir en þeir, sem
landeigendur voru, en fyrir ])á
alla var hann jafn, hvort sem
landeign var lítil eða mikil. Þá
var ]iað og mjög merkilcgt á-
kvæði, að enginn var rétt kjör-
inn í sveitarstjórn ef einhver
þeirra, sem kosningarrétt átti,
mælti gegn kosningu hans. —
Sýnist vart hægt að trvggja
minnihluta meiri rétt en með
þesáu ákvæði er gert.
Annað mjög merkilegt atriði
í hinni fornu skipan Islendinga
á þessum málum er hreppsdóm-
urinn. Hlutverk hans var það,
að kveða upp úrskurði út af
framfærslumálum, ef einhver
þóttist til dæmis vanhaldinn um
framfærslueyrir. Var þetta gerð-
ardómur skipaður 6 mönnum
og tilnefndi sóknaraðili og varn-
araðili sína 3 mennina hvor.
Crskurði þessa dóms varð ekki
áfrýjað, og yfirleitt má segja
það um sveitarstjórnina alla á
þjóðveldistímanum, að eftir því
sem nú verður bezt séð var hún
algjörlega óháð landsstjórninni
— Alþingi — að öðru leyti en
því, að til þess þurfti sérstakt
samþykki að hreppur héldist, ef
íbúar þar urðu mjög fáir. Máttu
ekki færri en 20 bændur vera.
i lire])pi, nema þetta samþykki
kæmi til. Það er ekki fyr en
mörgum öldum síðar, sem nokk-
uð svipað skipuleg þessu kemst
á hjá öðrum þjóðum, sem við
þekkjum forna sögu frá. Má af
því hezt sjá, hve mjög forfeður
vorir hafa verið á undan öðr-
um á ])essum málum. Þar var
hyggt á almennum kosningar-
rétti, þó hann eftir þeirra tíma
viðhorfi hlyti að vera takmark-
aður við alfrjálsa menn, og þar
var leitazt við að tryggja svo
vel rétt þeirra, sem búast mátti
við að helzt yrðu órétti beittir,
sem frekast var hægt að hugsa
sér.
Eru það ekki, þegar á allt er
litið, einmitt þessi tvö megin-
sjónarmið, sem nú er fyrir bar-
izt af lýðræðisþjóðum heimsins
í hinni miklu heimsstyrjöld?
II.
Sveitarfélögin
og hnignunartímabilið. _
Ekki þarf lengi að leita til
þess að sjá, að hin kalda hönd
hins erlenda einveldis náði einn-
ig til sveitarfélaganna. Þó var
sjálfstæði þeirra miklu lengur
virt en sjálfstæði Alþingis.
Sveitarstjórnin sjálf hélst þó
með litlum breytingum frá því
sem verið hafði allt fram til
1781, en þá er nálega allt
vald í sveitarmálefnum fengið
í hendur umboðsmönnum
konungs, sýslumönnunum.
Vafalaust hefir sjálf hnign-
unin átt drýgstan þáttinn i
þeirri ráðstöfun, því tæplega
var eftir miklu að slægjast fyrir
konung með þeirri ráðstöfun.
Fátæktin og vesaldómurinn,
sem varð hér svo takmarkalaus
á 17. og 18. öld, hefir vafalaust
ruglað öll hin gömlu grundvall-
arákvæði fyrir stjórn sveitar-
málefna, svo þau hafa að mestu
orðið óframkvæmanleg. Land-
eignir komust mjög á fárra
hendur, menntun almennings
hrakaði, flakk, betl og hvers-
konar vandræðaástand jókst
stórlega, svo mjög erfitt hefir
verið að fá til kjörna 5 menn í
hverjum hreppi, jafnvel þó
hreppar væru stækkaðir, og ])ví
stærri sem hrepparnir urðu, því
erfiðara var um allt samstarf
hreppsnefndarmanna, vegna
samgönguleysis þeirra tima.
Niðurstaðan varð því sú að
lokum, að hætt var að kjósa
hreppsnefndarmennina, sem frá
öndverðu höfðu verið kallaðir
„hreppstjórar“,en í staðinnskip-
aði sýslumaður einn eða tvo
menn'í hverjum hrep])i til þess
að gegna sveitarstjórnarstörf-
um, og voru þeir áfram nefnd-
ir þessu nafni. Hélst þetta fvrir-
komulag fram til 1872, er rofa
tók til í málefnum þjóðarinnar
á ný og cndurrcisnartímabil ])að
hófst, sem enn stendur yfir
og nú er að ná í merkilegasta
áfangastað sinn, með endur-
heimt alls valds inn í landið og
stofnun nýs íslenzks ])jóðveldis.
Reykjavík.