Vísir - 17.06.1944, Síða 40

Vísir - 17.06.1944, Síða 40
40 VlSIR ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ Þróun sveitarmálefna á íslandi. Eftir Jónas Guðmundsson. i. Sveitarstjórn þjóðveldistímans. Því hefir verið við brugðið, hversu mikil meistarasmíð hún hafi verið á ýmsa lund, hin fyrsta stjórnarskipan Islend- inga. Þeir settu hana, svo sem kunnugt er, með einhuga sam- tökum sín í milli, ótilneyddir af ytri aðstæðum, en höfðu þó áður kynnt sér löggjöf næsta nágranna síns, Norðmanna, sem vitað er með vissu, og að líkind- um fleiri þjóða nærlægra, s. s. Ira og Skota, þó ekkert liggi nú fyrir um það. Hinu er miklu sjaldnar á loft haldið, að þessir sömu forfeður vorir, eða jafnvel feður þeirra og afar — sjálfir landnáms- mennirnir e. t. v. — komu á hér á landi fullkomnustu skipun sveitarstjórnarmála, sem þá þekktist, hyggðri á kosningum, og tóku upp mjög fullkomið skipulag, — mælt á þeirra tíma mælikvarða, — á tveim ])ýðing- armestu þáttum sveitarmálefn- anna: fátækraframfærzlu og vá- tryggingu á húsum og fénaði. Hvaðan Islendingar hinir fornu hafa fengið hugmyndina um stofnun þessara sveitarfélaga, sem þeir kölluðu þegar í upphafi „hreppa“, eins og þau heita vel- flest enn í dag, veit enginn. Um það eru uppi að sjálfsögðu margar og miklar getgátur, en sleppt verður hér að minnast á þær. Hitt skal aðeins á drepið, að allar líkur eru til þess, að hreppaskipulagið sé eldra en sjálft Alþingi og í því sé raun- verulega að finna fyrsta vísir- inn að því, hversu skynsamlega tókst til á margan hátt um stofnun Alþingis, skipulag þess og dómasljórn. En á sveitarfé- lögunum og Alþingi var þegar í upphafi einn megin munur. Hann var sá, að sveitarfélögin sáu sér strax fyrir sterkri fram- kvæmdastjórn, 5 manna nefnd, sem hafði allmikil völd í sveit- armálefnum, en Alþingi sá sjálfu sér aldrei fyrir neinni slíkri stjórn allan þjóðveldis- tímann, og vilja margir kenna því, að svo fór sem raun varð á 1262, er sjálfsforræði vort glat- aðist í hendur erlendum kon- ungi. En allan tímann síðan á landnáms- eða söguöld hafa hrepparnir haldizt og lengst af með líku sniði og verksviði sem í öndverðu. Þeirra saga er því orðin löng og merkileg og verð- ur minnst af henni sagt hér. — Áður er á það drepið, að í önd- verðu fóru fram reglulegar kosningar til sveitarstjórna. Slíkar kosningar fóru ekki fram til Alþingis á þjóðveldistíman- um. Goðarnir voru hinir sjálf- kjörnu ráðamenn á Alþingi. — Þessi frum-kosningarréttur Is- lendinga var að sjálfsögðu all- mjög takmarkaður*. Ekki áttu jiann rétt aðrir en þeir, sem landeigendur voru, en fyrir ])á alla var hann jafn, hvort sem landeign var lítil eða mikil. Þá var ]iað og mjög merkilcgt á- kvæði, að enginn var rétt kjör- inn í sveitarstjórn ef einhver þeirra, sem kosningarrétt átti, mælti gegn kosningu hans. — Sýnist vart hægt að trvggja minnihluta meiri rétt en með þesáu ákvæði er gert. Annað mjög merkilegt atriði í hinni fornu skipan Islendinga á þessum málum er hreppsdóm- urinn. Hlutverk hans var það, að kveða upp úrskurði út af framfærslumálum, ef einhver þóttist til dæmis vanhaldinn um framfærslueyrir. Var þetta gerð- ardómur skipaður 6 mönnum og tilnefndi sóknaraðili og varn- araðili sína 3 mennina hvor. Crskurði þessa dóms varð ekki áfrýjað, og yfirleitt má segja það um sveitarstjórnina alla á þjóðveldistímanum, að eftir því sem nú verður bezt séð var hún algjörlega óháð landsstjórninni — Alþingi — að öðru leyti en því, að til þess þurfti sérstakt samþykki að hreppur héldist, ef íbúar þar urðu mjög fáir. Máttu ekki færri en 20 bændur vera. i lire])pi, nema þetta samþykki kæmi til. Það er ekki fyr en mörgum öldum síðar, sem nokk- uð svipað skipuleg þessu kemst á hjá öðrum þjóðum, sem við þekkjum forna sögu frá. Má af því hezt sjá, hve mjög forfeður vorir hafa verið á undan öðr- um á ])essum málum. Þar var hyggt á almennum kosningar- rétti, þó hann eftir þeirra tíma viðhorfi hlyti að vera takmark- aður við alfrjálsa menn, og þar var leitazt við að tryggja svo vel rétt þeirra, sem búast mátti við að helzt yrðu órétti beittir, sem frekast var hægt að hugsa sér. Eru það ekki, þegar á allt er litið, einmitt þessi tvö megin- sjónarmið, sem nú er fyrir bar- izt af lýðræðisþjóðum heimsins í hinni miklu heimsstyrjöld? II. Sveitarfélögin og hnignunartímabilið. _ Ekki þarf lengi að leita til þess að sjá, að hin kalda hönd hins erlenda einveldis náði einn- ig til sveitarfélaganna. Þó var sjálfstæði þeirra miklu lengur virt en sjálfstæði Alþingis. Sveitarstjórnin sjálf hélst þó með litlum breytingum frá því sem verið hafði allt fram til 1781, en þá er nálega allt vald í sveitarmálefnum fengið í hendur umboðsmönnum konungs, sýslumönnunum. Vafalaust hefir sjálf hnign- unin átt drýgstan þáttinn i þeirri ráðstöfun, því tæplega var eftir miklu að slægjast fyrir konung með þeirri ráðstöfun. Fátæktin og vesaldómurinn, sem varð hér svo takmarkalaus á 17. og 18. öld, hefir vafalaust ruglað öll hin gömlu grundvall- arákvæði fyrir stjórn sveitar- málefna, svo þau hafa að mestu orðið óframkvæmanleg. Land- eignir komust mjög á fárra hendur, menntun almennings hrakaði, flakk, betl og hvers- konar vandræðaástand jókst stórlega, svo mjög erfitt hefir verið að fá til kjörna 5 menn í hverjum hreppi, jafnvel þó hreppar væru stækkaðir, og ])ví stærri sem hrepparnir urðu, því erfiðara var um allt samstarf hreppsnefndarmanna, vegna samgönguleysis þeirra tima. Niðurstaðan varð því sú að lokum, að hætt var að kjósa hreppsnefndarmennina, sem frá öndverðu höfðu verið kallaðir „hreppstjórar“,en í staðinnskip- aði sýslumaður einn eða tvo menn'í hverjum hrep])i til þess að gegna sveitarstjórnarstörf- um, og voru þeir áfram nefnd- ir þessu nafni. Hélst þetta fvrir- komulag fram til 1872, er rofa tók til í málefnum þjóðarinnar á ný og cndurrcisnartímabil ])að hófst, sem enn stendur yfir og nú er að ná í merkilegasta áfangastað sinn, með endur- heimt alls valds inn í landið og stofnun nýs íslenzks ])jóðveldis. Reykjavík.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140

x

Vísir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.