Vísir - 17.06.1944, Page 40

Vísir - 17.06.1944, Page 40
40 VlSIR ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ Þróun sveitarmálefna á íslandi. Eftir Jónas Guðmundsson. i. Sveitarstjórn þjóðveldistímans. Því hefir verið við brugðið, hversu mikil meistarasmíð hún hafi verið á ýmsa lund, hin fyrsta stjórnarskipan Islend- inga. Þeir settu hana, svo sem kunnugt er, með einhuga sam- tökum sín í milli, ótilneyddir af ytri aðstæðum, en höfðu þó áður kynnt sér löggjöf næsta nágranna síns, Norðmanna, sem vitað er með vissu, og að líkind- um fleiri þjóða nærlægra, s. s. Ira og Skota, þó ekkert liggi nú fyrir um það. Hinu er miklu sjaldnar á loft haldið, að þessir sömu forfeður vorir, eða jafnvel feður þeirra og afar — sjálfir landnáms- mennirnir e. t. v. — komu á hér á landi fullkomnustu skipun sveitarstjórnarmála, sem þá þekktist, hyggðri á kosningum, og tóku upp mjög fullkomið skipulag, — mælt á þeirra tíma mælikvarða, — á tveim ])ýðing- armestu þáttum sveitarmálefn- anna: fátækraframfærzlu og vá- tryggingu á húsum og fénaði. Hvaðan Islendingar hinir fornu hafa fengið hugmyndina um stofnun þessara sveitarfélaga, sem þeir kölluðu þegar í upphafi „hreppa“, eins og þau heita vel- flest enn í dag, veit enginn. Um það eru uppi að sjálfsögðu margar og miklar getgátur, en sleppt verður hér að minnast á þær. Hitt skal aðeins á drepið, að allar líkur eru til þess, að hreppaskipulagið sé eldra en sjálft Alþingi og í því sé raun- verulega að finna fyrsta vísir- inn að því, hversu skynsamlega tókst til á margan hátt um stofnun Alþingis, skipulag þess og dómasljórn. En á sveitarfé- lögunum og Alþingi var þegar í upphafi einn megin munur. Hann var sá, að sveitarfélögin sáu sér strax fyrir sterkri fram- kvæmdastjórn, 5 manna nefnd, sem hafði allmikil völd í sveit- armálefnum, en Alþingi sá sjálfu sér aldrei fyrir neinni slíkri stjórn allan þjóðveldis- tímann, og vilja margir kenna því, að svo fór sem raun varð á 1262, er sjálfsforræði vort glat- aðist í hendur erlendum kon- ungi. En allan tímann síðan á landnáms- eða söguöld hafa hrepparnir haldizt og lengst af með líku sniði og verksviði sem í öndverðu. Þeirra saga er því orðin löng og merkileg og verð- ur minnst af henni sagt hér. — Áður er á það drepið, að í önd- verðu fóru fram reglulegar kosningar til sveitarstjórna. Slíkar kosningar fóru ekki fram til Alþingis á þjóðveldistíman- um. Goðarnir voru hinir sjálf- kjörnu ráðamenn á Alþingi. — Þessi frum-kosningarréttur Is- lendinga var að sjálfsögðu all- mjög takmarkaður*. Ekki áttu jiann rétt aðrir en þeir, sem landeigendur voru, en fyrir ])á alla var hann jafn, hvort sem landeign var lítil eða mikil. Þá var ]iað og mjög merkilcgt á- kvæði, að enginn var rétt kjör- inn í sveitarstjórn ef einhver þeirra, sem kosningarrétt átti, mælti gegn kosningu hans. — Sýnist vart hægt að trvggja minnihluta meiri rétt en með þesáu ákvæði er gert. Annað mjög merkilegt atriði í hinni fornu skipan Islendinga á þessum málum er hreppsdóm- urinn. Hlutverk hans var það, að kveða upp úrskurði út af framfærslumálum, ef einhver þóttist til dæmis vanhaldinn um framfærslueyrir. Var þetta gerð- ardómur skipaður 6 mönnum og tilnefndi sóknaraðili og varn- araðili sína 3 mennina hvor. Crskurði þessa dóms varð ekki áfrýjað, og yfirleitt má segja það um sveitarstjórnina alla á þjóðveldistímanum, að eftir því sem nú verður bezt séð var hún algjörlega óháð landsstjórninni — Alþingi — að öðru leyti en því, að til þess þurfti sérstakt samþykki að hreppur héldist, ef íbúar þar urðu mjög fáir. Máttu ekki færri en 20 bændur vera. i lire])pi, nema þetta samþykki kæmi til. Það er ekki fyr en mörgum öldum síðar, sem nokk- uð svipað skipuleg þessu kemst á hjá öðrum þjóðum, sem við þekkjum forna sögu frá. Má af því hezt sjá, hve mjög forfeður vorir hafa verið á undan öðr- um á ])essum málum. Þar var hyggt á almennum kosningar- rétti, þó hann eftir þeirra tíma viðhorfi hlyti að vera takmark- aður við alfrjálsa menn, og þar var leitazt við að tryggja svo vel rétt þeirra, sem búast mátti við að helzt yrðu órétti beittir, sem frekast var hægt að hugsa sér. Eru það ekki, þegar á allt er litið, einmitt þessi tvö megin- sjónarmið, sem nú er fyrir bar- izt af lýðræðisþjóðum heimsins í hinni miklu heimsstyrjöld? II. Sveitarfélögin og hnignunartímabilið. _ Ekki þarf lengi að leita til þess að sjá, að hin kalda hönd hins erlenda einveldis náði einn- ig til sveitarfélaganna. Þó var sjálfstæði þeirra miklu lengur virt en sjálfstæði Alþingis. Sveitarstjórnin sjálf hélst þó með litlum breytingum frá því sem verið hafði allt fram til 1781, en þá er nálega allt vald í sveitarmálefnum fengið í hendur umboðsmönnum konungs, sýslumönnunum. Vafalaust hefir sjálf hnign- unin átt drýgstan þáttinn i þeirri ráðstöfun, því tæplega var eftir miklu að slægjast fyrir konung með þeirri ráðstöfun. Fátæktin og vesaldómurinn, sem varð hér svo takmarkalaus á 17. og 18. öld, hefir vafalaust ruglað öll hin gömlu grundvall- arákvæði fyrir stjórn sveitar- málefna, svo þau hafa að mestu orðið óframkvæmanleg. Land- eignir komust mjög á fárra hendur, menntun almennings hrakaði, flakk, betl og hvers- konar vandræðaástand jókst stórlega, svo mjög erfitt hefir verið að fá til kjörna 5 menn í hverjum hreppi, jafnvel þó hreppar væru stækkaðir, og ])ví stærri sem hrepparnir urðu, því erfiðara var um allt samstarf hreppsnefndarmanna, vegna samgönguleysis þeirra tima. Niðurstaðan varð því sú að lokum, að hætt var að kjósa hreppsnefndarmennina, sem frá öndverðu höfðu verið kallaðir „hreppstjórar“,en í staðinnskip- aði sýslumaður einn eða tvo menn'í hverjum hrep])i til þess að gegna sveitarstjórnarstörf- um, og voru þeir áfram nefnd- ir þessu nafni. Hélst þetta fvrir- komulag fram til 1872, er rofa tók til í málefnum þjóðarinnar á ný og cndurrcisnartímabil ])að hófst, sem enn stendur yfir og nú er að ná í merkilegasta áfangastað sinn, með endur- heimt alls valds inn í landið og stofnun nýs íslenzks ])jóðveldis. Reykjavík.
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140

x

Vísir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.