Andvari - 01.10.1960, Síða 12

202
STEFÁN PJETURSSON
ANDVARI
landsréttíndum á grundvelli „gamla sáttmála"; og með aldrinum hneigðist hugur
lians æ meir að útgáfu á heimildum þjóðarsögunnar frá þeim afræktu öldum.
Þegar „Safn til sögu íslands" byrjaði að koma út árið 1853, tók hann strax
að gefa þar út gamlar heimildir um sögu siðaskiptatímans; hélt því og síðar
áfram í „Biskupasögum" Bókmenntafélagsins svo til fram í andlátið. Árið 1857
lióf hann útgálu „íslenzks fornbréfasafns (Diplomatarium Islandicum)", sem
hann sjálfur fékk að vísu ekki lokið nema til 1264, en ætlað var að ná að
minnsta kosti lram yfir siðaskipti, eða til 1600. Og í erindi, sem hann flutti á
fimmtíu ára afmæli Bókmenntafélagsins árið 1866 og hirt var í afmælisriti
þess árið eftir, benti hann fyrstur allra á vanmetnar bókmenntir íslendinga síðan
um 1400. „Vér heyrum oft talað“, sagði „forsetinn" þar, „svo sem fornrit vor
og fornkvæði séu að vísu ágæt allt fram að fjórtándu aldar lokum, en þaðan af
séu bókmenntir vorar lítt merkilegar og varla gaumur þeim gefandi. Vér höfunr
sjálfir ætíð verið hneigðir á að nreta það mest, sem elzt er; og því hafa margir
meðal vor tekið í hinn sama streng og látið eins og ekkert væri ritað síðan á
ljórtándu öld, sem aðkvæðarit mætti heita . . . En . . . vér getum sýnt frá
sérliverri öld fleiri eða færri frumrit, á vora tungu rituð, sem eru ágæt í sinni röð,
eða að minnsta kosti sóma sér vel, hvort sem þau eru borin saman við íslenzk
rit forn eða ný, eða . . . við samtíða rit samkynja annarsstaðar". — Að þessi orð
eða yfirleitt nokkuð það, sem frá Jóni Sigurðssyni kom, hafi farið framhjá
Jóni Þorkelssyni, er hann tók að lieyja sér fróðleik, má með ólíkindum teljast;
enda vart hugsanlegt annað, en að rit hins fræga stjórnmálaforingja og fræði-
manns hafi verið orðin lionum þaulkunnug, er hann kom til Kaupmanna-
liafnar; en þá var Jón Sigurðsson látinn fyrir tæpum þremur árurn. Þarf engra
frekari vitna við um það, hvern þátt hann hefur átt, bæði lífs og liðinn, í því
að móta hinn unga fræðimann, sem nú varð arftaki hans í íslenzkum fræðum.
Utgáfustarf Jóns Þorkelssonar og söguskoðun er þess alveg nægileg sönnun.
Þegar Jón Þorkelsson lauk meistaraprófi við háskólann í Kaupmannahöfn
sumarið 1886, hafði útgáfa „íslenzks fornbréfasafns“ legið niðri um heilan
áratug. Aðeins einu bindi þess var lokið, er Jón Sigurðsson lézt; og hafði það
tekið hann hartnær tuttugu ár að gefa það út. Kom þar hvorttveggja til, að
Jón Sigurðsson hafði lengst af ævinnar í nokkuð mörg liom að líta, og að
fræðimannleg nákvænmi hans og vandvirkni var frábær. Skrifaði hann langar
sögulegar skýringar við hréfin og hirti hin helztu þeirra í öllum þeim afskrift-
um, sem til voru. Sóttist verkið því seint; enda hraus Bókmenntafélaginu, sem
kostaði útgáfu þess, hugur við að halda því áfram að Jóni Sigurðssyni látnum.
Fannst og enginn til að taka upp fallið merki „forsetans" við Fornhréfasafnið,
fyrr en Jón Þorkelsson bauðst, að loknu meistaraprófi, til að taka að sér útgáfu