Andvari - 01.10.1960, Side 18

208
STEFÁN PJETURSSON
ANDVARI
1908, — svo vel var hún rökstudd — þótt fáu vildu þeir, í það sinn, skila þeirra
skjalabóka, sem þar var til kallað.
Ekki væri það nein furða, þótt eitthvað hefði dregið úr útgáfustarfi Jóns
Þorkelssonar eftir að hann kom heim frá Kaupmannahöfn og tók við stöðu
skjalavarðar við landsskjalasafnið, — að minnsta kosti meðan hann var einn
við það. En það var öðru nær. Auðvitað hélt hann áfram útgáfu „íslenzks
fornbréfasafns", sem þá var flutt til Reykjavíkur; en jafnframt færðist hann
ný og ný útgáfustörf í fang, sem væru því engin takmörk sett, hverju hann
gæti afkastað. Strax á fyrsta ári eftir heimkomuna gaf hann út „Þjóðsögur og
munnmæli", sem ávallt höfðu verið honum hugðarefni, þótt ekki gæfi hann
sér að jafnaði mikinn tíma til að sinna því. Varð þess og ekki langt að bíða,
að hann byrjaði útgáfu á öðrum handfastari heiinildum þjóðarsögunnar hér
heima. Árið 1902 stofnaði hann Sögufélagið með nokkrum áhugamönnum öðr-
um í Reykjavík, og var það frá upphafi athafnasamt um útgáfustarf. Annaðist
Jón Þorkelsson það að langmestu leyti sjálfur, að minnsta kosti á fyrstu árum
félagsins, enda gaf hann þá út á vegum þess: „Morðbréfabæklinga Guðbrands
biskups Þorlákssonar“, á árunum 1902—1906, „Biskupasögur Jóns prófasts
Halldórssonar í Hítardal", fyrra bindi, á árunum 1903—1910, „Aldarfarsbók
Páls lögmanns Vídalíns", árið 1904, og „Tyrkjaránið á Islandi", mikið safn
samtíðarheimilda um þann eftirminnilega atburð, á árunum 1906—1909. Voru
þetta allt hin merkilegustu heimildarrit um sögu þjóðarinnar frá síðari öldum-
En hér sannaðist það á Jóni Þorkelssyni, sem hann sagði eitt sinn sjálfur um
Guðbrand frænda sinn Vigfússon, „að þegar miklu er afkastað, og mörg eru
járnin í eldinum í einu, er hætt við því, að eitthvað af þeim brenni“. Jón Sig-
urðsson hafði á síðustu árum ævi sinnar haft í hyggju að gefa biskupasögur
séra Jóns Halldórssonar í Hítardal út í „Biskupasögum" Bókmenntafélagsins,
enda „rit séra Jóns svo merkilegt í alla staði“, sagði hann, „að það er þess
vert, að það sé prentað sér í lagi“. Ekki entist honum þó aldur til að framkvæma
þá fyrirætlun; féll hún og niður þar til Jón Þorkelsson tók hana upp á vegum
Sögufélagsins aldarfjórðungi síðar. Hætti hann þá alveg við þá hugmynd, að
gefa biskupasögur séra Jóns út í heild, og sleppti sögum hinna kaþólsku biskupa,
þar á meðal Ogmundar Pálssonar og Jóns Arasonar, sem séra Jón í Hítardal
dæmdi að vísu dálítið öðruvísi en Jón Þorkelsson og þeir, sem framarlega
stóðu með honum í sjálfstæðisbaráttunni við Dani í byrjun þessarar aldar; en
með því, sem þá var eftir af biskupasögum séra Jóns, birti hann ýmsa viðauka
eftir aðra, sem voru riti hans óviðkomandi. Sætti þessi aðferð við útgáfu biskupa-
sagnanna síðar allharðri gagnrýni Jóns biskups Helgasonar, sem skrifaði ævi-