Andvari - 01.01.1998, Síða 75

andvari
BERGRISI Á BESSASTÖÐUM?
73
geri ei neitt,
sem gagn er að meta,
hugsa um það eitt
að hafa að éta.
Lestur á kvæðinu öllu leiðir í ljós að sá tími sem ljóðmælandi er fastur í
er ekki glæst fortíð víkinga og hetja heldur forsöguleg tíð, villt og ómennsk;
tröllið er utan siðmenningar, etur hrátt og drekkur blóð. Það verður því
að teljast hæpið að kvæðið geymi sjálfslýsingu Gríms Thomsens, diplómats,
skálds og heimsmanns. Og þó svo væri, þá er sú sjálfslýsing að minnsta
kosti ekki mjög einlæg. Mér virðist augljóst að í ljóðið sé innbyggð ákveð-
in írónía, þótt það sé ekki allskostar augljóst hvernig beri að ráða í
hana.
Kvæðið skiptist í tvo hluta, í tveimur fyrstu erindunum er lýst tilveru
nátttröllsins úti í náttúrunni. Þar er á ferð náttúruskynjun sem er býsna ólík
því sem gerðist í skáldskap rómantískra samtímamanna Gríms á íslandi.
Umhverfið sem lýst er í fyrsta erindi er hörkulegt og kalt, það er gróður-
snautt og híbýli bergrisans virðast vera fremur kaldranaleg. I öðru erindinu
er lýst viðureign ljóðmælandans við dýr, sem er öll á efnislegu nótunum,
hér er ekki ort um lóur á vori eða syngjandi þresti, dýrin eru fæða, og það í
frumstæðasta formi.
Síðari tvö erindin lýsa afstöðu ljóðmælanda til samtímans og fortíðarinn-
ar, og virðist skáldskaparsmekkur hans vera jafnmikið á skjön við sam-
tímann og náttúruskynjunin. Hann kveður kraftrímur fornar sér til hugar-
hægðar og síðari helmingur þriðju vísu virðist vísa til tveggja hefðbundinna
rímnaflokka, Andrarímna og Úlfarsrímna, en þess má geta að þær fyrr-
nefndu voru í sérstöku uppáhaldi hjá tröllum og eru af því nokkrar þjóð-
sögur.8 Síðasta vísan er í beinu framhaldi af þessu. Þar lýsir Ijóðmælandi
stöðu sinni í nútímanum og fellir jafnframt dóm yfir brölti sínu, það er
fánýtt, enda snýst það mest um búksorgir.
Ef lesa á þetta kvæði sem einhverskonar sjálfstjáningu Gríms Thom-
sens er sjálfsmyndin sem þar birtist því hvorki sérlega kræsileg né jákvæð.
Og hún er í litlu samhengi við annað í kveðskap eða öðrum skrifum Gríms,
sé hún lesin án þess að gera ráð fyrir íróníu. Á hinn bóginn má minna á
að Grímur gagnrýndi harkalega efnishyggju í samtíma sínum og orti fleiri
en eitt kvæði þar sem hann deilir hart á það lífsviðhorf. Ef til vill má
h'ta svo á að „Bergrisi á 19. öld“ eigi heima í þeim flokki. Það vill reynd-
ar svo skemmtilega til að næsta kvæði í Ljóðmælum Gríms frá 1906 er ein-
mitt eitt af háðkvæðum hans um efnishyggjuna og kallast skemmtilega á
við kvæðið um bergrisann: