Hugur - 01.01.2002, Síða 33

Ásetningur
Hugur
sögðu vera bæði orsök og viðfang ótta og því getur verið auðvelt að rugla
þessu tvennu saman.) Auk þess er hægt að reiðast vegna athafnar ein-
hvers þótt það sem veldur reiðinni sé eitthvað sem minnir á athöfnina
eða frásögn af athöfninni.
Sá sem hefur tilfinninguna eða sýnir viðbrögðin gæti sjálfur sagt frá
svona orsök eða einhver annar gæti greint hana, jafnvel þegar hún er
ekki söm viðfanginu. Athuga ber að þessi gerð orsakar, eða þessi skiln-
ingur „orsökunar,“ er svo fjarri skýringum Humes að hún yrði ekki tek-
in til greina af þeim sem telja Hume hafa tekist að gera orsakarhugtak-
inu góð skil. Ef athygli þeirra væri vakin á henni gætu þeir haldið því
fram að orðið „orsök“ ætti ekki við eða væri tvírætt. Hugsanlega mundu
þeir reyna að gefa skýringu á viðfangsefninu í anda Humes að því leyti
sem orsökin birtist utanaðkomandi áhorfendum en varla að því leyti
sem orsökin snýr að þeim sem viðbrögðin sýnir.
Nú mætti ætla að þegar bent er á ásetning gerandans sem svar við
spurningunni „Hvers vegna?“ - nokkuð sem ég mun segja hér að ein-
kennist af því að það taki til einhvers í framtíðinni - þá sé einnig um
andlega orsök að ræða. Svar um ásetning mætti einmitt umorða sem
„vegna þess að ég vildi ...“ eða „út af löngun í ..." Ef löngun í epli hefur
þau áhrif á mig að ég stend á fætur og geng að skápnum þar sem ég tel
að epli sé að finna get ég svarað spurningunni um hvað hafi leitt til at-
hafnarinnar með því að benda á þessa löngun sem það sem hafi komið
mér af stað og svo framvegis. En það gildir ekki alltaf að „ég gerði svona
og svona til að ..." byggist á „ég fann til löngunar í...“. Ég gæti til dæm-
is heyrt bankað á hurð og farið til dyra án þess að finna til neinnar sér-
stakrar löngunar. Eða hugsum okkur að ég finni til illvilja í garð ein-
hvers og eyðileggi skilaboð til hans þannig að hann missi af stefnumóti.
Ef ég lýsi þessu með því að segja: „Ég vildi láta hann missa af stefnumót-
inu“ þýðir það ekki endilega að ég hafi hugsað: „Ef ég geri þetta þá ..."
og það hafi vakið hjá mér löngun til að koma því til leiðar sem hafi búið
að baki athöfn minni. Þetta getur hafa gerst, en svo þarf ekki að vera.
Hugsanlega gerðist þetta svona: Ég las skilaboðin, hugsaði með mér:
„Þessi hræðilegi maður!“ og fann til haturs, reif skilaboðin og hló. Ef ein-
hver spyr svo: „Hvers vegna gerðirðu þetta?“ og ætlast til að ég bendi á
andlega orsök - það er það sem ég hafi haft í huga sem hafi leitt til at-
hafnarinnar - ætti ég kannski að segja frá þessu, en venjulega yrði svar-
ið ekkert í líkingu við það. Það er ekki svo oft sem spurt er nákvæmlega
svona. Og ekki vildi ég halda því fram að alltaf sé til svar við þessari
spurningu þegar hún er lögð fram. Sumir mundu yppta öxlum og segja:
„Ég veit ekki til þess að athöfnin hafi átt sér sögu af því tagi sem þú átt
við“ eða „Mér bara svona datt þetta í hug.“
31