Hugur - 01.01.2002, Síða 36

Hugur
G.E.M. Anscombe
með því að drepa manninn heldur er drápið sjálft hefndin. Ef ég er spurð
hvers vegna ég hafi drepið hann svara ég: „Vegna þess að hann drap
bróður minn.“ Þetta svar, sem lýsir áþreifanlegum liðnum atburði, get-
um við borið saman við svar sem lýsir áþreifanlegu ástandi í framtíðinni
og sem við fáum stundum í yfirlýsingum um markmið. Hið sama á við
um þakklæti, iðrun og vorkunnsemi. Þessar hvatir eru frábrugðnar hvöt-
um á borð við ást, forvitni eða örvæntingu á eftirfarandi hátt: Bent er á
eitthvað sem hefur gerst (eða er að gerast) sem grundvöll athafnar eða
aðgerðarleysis sem hefur ýmist góðar eða slæmar afleiðingar fyrir þá
persónu sem athöfnin beinist að (það getur verið maður sjálfur, svo sem
þegar um eftirsjá er að ræða). Ef við vildum til dæmis útskýra hefnd
segðum við að hún snerist um að skaða einhvern annan vegna þess að
hann hefði valdið okkur skaða. Við ættum ekki að þurfa að bæta við
lýsingu á tilfinningunum sem framkalla athöfnina eða hugsununum
sem fylgdu henni. Hins vegar verður það ekki skýrt á neinn sambærileg-
an hátt þegar sagt er að einhver geri eitthvað af vináttu. Ég vil kalla
hefnd, þakklæti, iðrun og vorkunnsemi „afturvísandi hvatir“ og aðgreina
þær frá hvötum í hversdagslegum skilningi.
Hvatir í hversdagslegum skilningi eru mjög erfitt viðfangsefni sem ég
vil ekki ræða í löngu máli. Hugum að þeirri staðhæfingu að ein af hvöt-
um mínum til að skrifa undir áskorun hafi verið aðdáun á flutnings-
manni hennar, X. Þegar ég er spurð: „Hvers vegna skrifaðirðu undir?“
svara ég: „Nú, í fyrsta lagi gerði X sem flutti tillöguna ..." og lýsi því sem
hann gerði, full aðdáunar. Ég get bætt við: „Auðvitað veit ég að þetta er
ekki fullnægjandi ástæða til undirskriftar en ég er samt viss um að þetta
var eitt af því sem hafði mest áhrif á mig.“ Þetta þarf ekki að þýða: „Ég
hugsaði meðvitað um þetta áður en ég skrifaði undir.“ Ég segi „Hugum
að þessu“ en horfi í raun til þess að segja „við skulum ekki huga að því
hérna.“ Það er of flókið. Greinargerðin fyrir hvötum sem prófessor Ryle3
hefur gert vinsæla virðist ófullnægjandi. Hann mælir með því að „hann
grobbaði af hégómagirni“ sé túlkað sem „hann grobbaði ... sem fullnæg-
ir lögmálslíku staðhæfingunni að hvenær sem hann fær tækifæri til að
tryggja sér aðdáun og öfund annarra gerir hann hvaðeina sem hann tel-
ur að framkalli þessa aðdáun og öfund.“ Þarna velur Ryle nokkuð und-
arlega krókaleið til að koma á framfæri því sem hann virðist vera að
segja. Ég fæ ekki botn í það öðruvísi en að hann sé að gefa til kynna að
ómögulegt sé að segja að maður hafi grobbað af hégómagirni nema hann
hagi sér alltaf hégómlega, eða að minnsta kosti mjög oft. Þetta virðist
ekki vera satt.
Tilvísun til hvatar (af því tagi sem ég kalla „hvatir í hversdagslegum
3 Gilbert Ryle (1949), The Concept ofMind. London: Hutchinson & Compauy.